Muzeum Archeologiczne w Biskupinie jest jednym z największych i najbardziej rozpoznawalnych rezerwatów archeologicznych w Europie. Na jego terenie znajdują się bogate ślady osadnictwa od epoki kamienia aż po wczesne średniowiecze, w tym pozostałości osady obronnej z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, które z racji wyjątkowo dobrego stanu zachowania drewnianych konstrukcji jeszcze w latach 30. XX wieku zostały nazwane „Polskimi Pompejami”. Z uwagi na ich szczególną wartość dla dziedzictwa kulturowego oraz znaczenie naukowe i dydaktyczne, obszar półwyspu Jeziora Biskupińskiego i okolicy od 1994 roku jest uznany za Pomnik Historii. Tym samym znalazł się on w gronie najcenniejszych obiektów/obszarów zabytkowych Polski. Obecnie na jego terenie znajdują się rekonstrukcje pradziejowych i wczesnośredniowiecznych osiedli, w tym słynnej osady obronnej z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza.

Muzeum Archeologiczne w Biskupinie powstało w 1950 roku w oparciu o ówczesne placówki badawcze (Instytut Badania Starożytności Słowiańskich oraz Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego – Kierownictwo Prac w Biskupinie) w ramach Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Od 1956 roku funkcjonowało jako Odział Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie (ówczesnym dyrektorem PMA był prof. Zdzisław Rajewski, badacz Biskupina i współtwórca koncepcji utworzenia w Biskupinie rezerwatu archeologicznego). Od 1974 roku Oddziałem PMA w Biskupinie kierowała pani Róża Mikłaszewska-Balcer, a od 1983 roku pan Wiesław Zajączkowski, realizator idei rozbudowy rezerwatu archeologicznego, utworzenia w Biskupinie ośrodka konserwacji drewna i badań dendrochronologicznych oraz centrum odtwórstwa historycznego (dyrektor MAB w latach 2000-2017). Od 2000 roku Muzeum jest samorządową instytucją kultury i działa w oparciu o ustawę o muzeach z dnia 21 listopada 1996 roku, a jego Organizatorem jest Województwo Kujawsko-Pomorskie.

Do zadań Muzeum należy gromadzenie, przechowywanie, naukowe opracowywanie, konserwacja i udostępnianie dóbr kultury, realizowane m.in. w formie wystaw muzealnych stałych („Świt historii nad Jeziorem Biskupińskim”, „Epoka pierwszych rolników”) i czasowych, oraz opieka nad rezerwatem archeologicznym i wybudowanymi tu rekonstrukcjami. Jego misją jest szeroko pojęta edukacja i popularyzacja archeologii i dyscyplin pokrewnych oraz potrzeby opieki nad zabytkami. Zgodnie z rozwijaną od lat zasadą „żywej nauki” wykwalifikowani edukatorzy prowadzą lekcje muzealne, warsztaty i pokazy dla dzieci, młodzieży i dorosłych poświęcone różnym wątkom archeologii i szeroko pojętego odtwórstwa historycznego. Muzeum organizuje liczne imprezy edukacyjne. Wśród nich ważnym jest coroczny Festyn Archeologiczny, organizowany od 1995 roku zawsze pod innym tematem przy współudziale instytucji naukowych, muzealnych i rekonstruktorów z Polski i zagranicy. Obok działalności edukacyjnej MAB prowadzi działalność naukową z zakresu archeologii, konserwacji muzealiów oraz dendrochronologii. Posiada także własne centrum konferencyjno-noclegowe, „Dom Muzealnika”, w którym organizuje i współorganizuje szereg spotkań o charakterze naukowym oraz popularnonaukowym.

MAB jest członkiem Międzynarodowego Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu i Archeologii Eksperymentalnej, EXARC, powołanego w celu ustanowienia i rozwijania wysokich standardów badań naukowych i wymiany wiedzy.
Każdego roku odwiedza nas około 200 tysięcy gości, co sprawia, że jesteśmy jednym z wiodących „muzeów na wolnym powietrzu” w Polsce i Europie.
Program działalności Muzeum Archeologicznego w Biskupinie na lata 2023-2027.

Rezerwat archeologiczny w Biskupinie jest jednym z największych w Europie. Dzięki swojej wyjątkowej wartości dla dziedzictwa kulturowego Polski został uznany za Pomnik Historii. Obejmuje on obszar około 38 ha z licznymi śladami dawnego osadnictwa, od epoki kamienia po wczesne średniowiecze. Z nich najsłynniejsze jest stanowisko na półwyspie Jeziora Biskupińskiego z pozostałościami osady obronnej z przełomu epok brązu i żelaza – niezwykle istotne dla tzw. „archeologii mokrej” zajmującej się stanowiskami bagiennymi i torfowymi. Jego odkrycie znalazło się w gronie 100 najważniejszych archeologicznych odkryć XX wieku. Dziś w rezerwacie znajdują się rekonstrukcje:

• obozowiska łowców i zbieraczy (wizualizacja),
• osady pierwszych rolników,
• osady obronnej na półwyspie,
• grobów skrzynkowych,
• wioski piastowskiej,

oraz Chata Pałucka – obiekt etnograficzny, wpisany do rejestru zabytków.

Obozowisko łowców i zbieraczy

Wykopaliska prowadzone na piaszczystej wydmie w pobliżu Jeziora Biskupińskiego pozwoliły na odkrycie śladów obozowiska sprzed około 10 tysięcy lat. Obecnie jego wizualizacja znajduje się nad niewielkim stawem, w pobliżu „Osady pierwszych rolników”. Jako jedyna nie została zrealizowana w sąsiedztwie śladów osadnictwa, które odwzorowuje. Ma ona również swobodny charakter. Jej celem jest zobrazowanie typu osiedli społeczności zbieracko-łowieckich.

„Obozowisko łowców i zbieraczy” tworzą kryte trzciną szałasy oraz zewnętrzne palenisko. W sąsiadującym stawie obecna jest wykonana z jednego pnia łódź-dłubanka, która wskazuje na dużą rolę rybołówstwa wśród społeczności zbieracko-łowieckich, zamieszkujących tereny blisko wód.

Osada pierwszych rolników

W miejscu, gdzie około 6 tysięcy lat temu istniała neolityczna osada, zrealizowano jej częściową rekonstrukcję w postaci „długiego domu” (drugi „długi dom” jest stylizowaną adaptacją budynku muzealnego z wystawą pt. „Epoka pierwszych rolników”). Powstała ona na podstawie wyników badań wykopaliskowych prowadzonych tutaj w latach 50. XX wieku i w latach 2011-2012. Dowiodły one, że domy pierwszych w okolicy dzisiejszego Biskupina rolników miały kilkadziesiąt metrów długości, głęboki przedsionek i zbudowane były na planie wydłużonego trapezu, gdzie ściany tworzyły wkopane w ziemię blisko siebie drewniane słupy. Rozmiary tych obiektów wskazują, że w jednym „długim domu” mogło mieszkać kilka spokrewnionych ze sobą rodzin, najprawdopodobniej tworzących ród.

Funkcjonalny podział wnętrza obecnej rekonstrukcji i jej wystrój obrazują warunki życia pierwszych społeczności rolniczych na Pałukach. W sezonie turystycznym i podczas imprez, organizowanych przez nasze Muzeum, można tu spotkać odtwórców prehistorycznego rękodzieła, m.in. lepienia naczyń i wytwarzania narzędzi krzemiennych i kamiennych.
W osadzie znajduje się źródełko wody, które najprawdopodobniej pełniło rolę kultową. Jej dopełnieniem są poletka z uprawami archaicznych gatunków roślin – ciecierzycy i soczewicy, czterech gatunków pszenicy (orkiszu, płaskurki, zbitokłosej i zwyczajnej), białego i czerwonego prosa, lnianki i lnu. Trzeba zaznaczyć, że nie wszystkie uprawiane tu rośliny były znane już 6 tysięcy lat temu, proso na naszych ziemiach zaczęto uprawiać dopiero w epoce brązu.

Osada obronna na półwyspie

Najbardziej rozpoznawalną częścią rezerwatu archeologicznego w Biskupinie jest rekonstrukcja osady obronnej z przełomu epok brązu i żelaza, łączona z archeologiczną kulturą łużycką. Historia odkrycia i pierwszych badań wykopaliskowych sięga 30. lat XX wieku. Wówczas miejscowy nauczyciel, Walenty Szwajcer, odkrył wystające z wody pale, o czym poinformował prof. Józefa Kostrzewskiego, jednego z najwybitniejszych polskich archeologów. Badania rozpoczęto w 1934 roku. Szybko przekonano się, że stanowisko ma wyjątkowy charakter, bowiem zawiera drewniane konstrukcje wielkiej osady obronnej sprzed tysięcy lat i jest przykładem myśli protourbanistycznej. Zdając sobie sprawę z unikalności znaleziska i jego ogromnego znaczenia dla nauki i wizji pradziejów w Polsce i Europie prof. Kostrzewski od początku realizował tu nowatorską koncepcję badań interdyscyplinarnych z udziałem antropologów, archeozoologów, botaników, geomorfologów, chemików, architektów. W Biskupinie opracowano technikę zdjęć wykonywanych z balonu na uwięzi, co dało znakomite rezultaty dokumentacyjne. Z przerwą, wywołaną przez II wojnę światową (podczas wojny hitlerowcy prowadzili w Biskupinie własne badania) eksploracja stanowiska była kontynuowana. Po wojnie kierował nią prof. Zdzisław Rajewski, przedwojenny asystent prof. Kostrzewskiego w badaniach Biskupina i twórca idei budowy rekonstrukcji obiektów pradziejowych na terenie rezerwatu.

Rekonstrukcja osady obejmuje część zabudowań, na które w przeszłości składało się 106 domów, ułożonych w 13 rzędach, rozdzielonych ulicami wyłożonymi drewnem. Regularnie rozlokowane domostwa otaczała ulica okrężna, ułatwiająca komunikację. Całość osady otoczona była wałem obronnym o nieznanej wysokości. Wiemy za to, że jego szerokość u podstawy wynosiła nawet 3 m, a konstrukcja składała się z drewnianych skrzyń, budowanych w technice zrębowej i wypełnionych ziemią, piaskiem i kamieniami. Aby ochronić wał przed podmywaniem, od strony jeziora umieszczono pod skosem rzędy pali pełniące rolę falochronu i łamacza kry. Osadę zbudowano na wyspie, więc jedyną drogą prowadzącą do niej był pomost. Wejścia do osady strzegła brama z dwuskrzydłowymi wrotami osadzonymi na czopach. Choć stojąca dziś w tym miejscu charakterystyczna wieża, będąca od lat symbolem Biskupina, jest hipotetyczną wizją, zdaje się, że istnienie punku obserwacyjnego byłoby praktycznym rozwiązaniem.

Badania dendrochronologiczne drewna konstrukcyjnego ujawniły, że zostało ono pozyskane w latach 747-722 p.n.e., przy czym ponad połowa pochodzi z sezonu zimowego 738/737 p.n.e. Były to czasy, kiedy w starożytnej Grecji i Italii kształtowały się pierwsze ośrodki miejskie, m.in. Sparta i Rzym. Trzeba jednak podkreślić, że na terenach dzisiejszej Polski po upadku osady obronnej nad Jeziorem Biskupińskim proces tworzenia zwartych ośrodków osadniczych nie był kontynuowany.

Obecna rekonstrukcja obejmuje pomost, bramę, kilka odcinków wału, falochron, dwa rzędy chat i ulicę. Wał posiada współczesne rozwiązanie w postaci wewnętrznych schodów prowadzących na jego koronę w celach widokowych. Warto wiedzieć, że np. wysokość wejścia do chat odtworzono na podstawie zachowanych, wyplatanych z gałęzi „furtek”. Natomiast nie wiemy, czym kryto dachy, ale ponieważ dzisiaj najbliższa okolica obfituje w trzcinę i sitowie, sądzimy, że tak samo było w przeszłości i użycie tych materiałów jest najbardziej prawdopodobne. W chatach prezentowany jest wystrój i wyposażenie charakterystyczne dla przełomu epoki brązu i żelaza. W czasie sezonu można tu spotkać wykonawców, odzianych w stroje nawiązujące do ówczesnych realiów, opowiadających o życiu sprzed około 2700 lat. Część chat przystosowana jest do tematycznych lekcji muzealnych.

Groby skrzynkowe

Za pawilonem muzealnym znajdują się rekonstrukcje dwóch grobów skrzynkowych, datowanych na V wiek p.n.e., na czasy po upadku osady obronnej na półwyspie biskupińskim, kiedy tereny dzisiejszej Polski były zamieszkane przez ludność, którą w archeologii określamy mianem kultury pomorskiej. Zrekonstruowane w rezerwacie groby pochodzą z Nowej Wsi Pałuckiej oraz Świątkowa. Obrazują one szczególny typ obrządku grobowego, gdzie urny z prochami zmarłych składano do rodzinnych grobowców zbudowanych z płyt kamiennych.

Warto tu zwrócić uwagę na wyjątkowe dla ludności tej kultury urny/popielnice twarzowe, naśladujące ludzki wygląd. Posiadają one wyobrażenie oczu, często nosa, ust i uszu, niekiedy ozdób, broni, przedmiotów codziennego użytku lub sceny rodzajowe. Czasem nakładano na nie metalowe ozdoby, w plastycznie ukształtowane uszy wkładano kolczyki. Przykrywano je pokrywkami, zapewne naśladującymi nakrycia głowy.

Wioska piastowska

Już przed II wojną archeolodzy zarejestrowali w Biskupinie ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Systematyczne badania pod kierunkiem dra Włodzimierza Szafrańskiego rozpoczęto w 1949 roku w ramach Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, a ukończono w 1954. Kolejne były prowadzone w 1986 roku i w latach 2012-2013. Badania dra Szafrańskiego odsłoniły pozostałości m.in. kamiennych palenisk z dawnych domostw, na podstawie których zinterpretowano układ wioski, która istniała tutaj w X-XI wieku jako osada usługowo-rzemieślnicza, gospodarczo związana z niewielkim gródkiem, który w tym czasie funkcjonował na półwyspie biskupińskim.

Rekonstrukcja „Wioski piastowskiej” ma postać owalnicy z placem pośrodku, wokół którego znajduje się kilkanaście domostw, tzw. kurnych chat, wielkości około 25-30 m2, z paleniskiem w środku, bez otworów okiennych. Zbudowane są one w technice zrębowej (wskazują na nią zarejestrowane w trakcie badań wykopaliskowych odciski okrągłych belek w bryłach gliny wypalonej w ogniu) oraz plecionkowo-słupowej (o niej świadczą odciski gałązek w glinie, którą pokrywano plecioną ścianę). Ze względu na bliskość jeziora można przypuszczać, że dachy były kryte trzciną. Wyposażenie wnętrza chat obrazuje życie codzienne w okresie wczesnopiastowskim, m.in. różne dziedziny dawnego rękodzieła, jak obróbka skór, rogu, poroża i kości, garncarstwo, a także wytwarzania żywności – piec chlebowy, kowalstwa – rekonstrukcja wczesnośredniowiecznej kuźni, oraz dziegciarstwa (produkcja dziegciu). „Wioska piastowska” jest obiektem na „Szlaku Piastowskim”.

Chata Pałucka – obiekt etnograficzny

Odrębność Pałuk jako historyczno-etnograficznej krainy przejawiała się w ubiorze i gwarze. Przykładem pałuckiego budownictwa jest pochodząca z XVIII/XIX wieku, kryta strzechą wąskofrontonowa chata z podcieniem szczytowym, przeniesiona z pobliskiej wsi Biskupin i wpisana do rejestru zabytków. W jej wnętrzu znajdują się trzy pomieszczenia – izba czarna, pełniąca rolę kuchni i „izby codziennej”, w której również składowano produkty żywnościowe i narzędzia, sień z piecem do wypieku chleba, czyli tzw. „czarna kuchnia”, oraz izba biała o charakterze odświętnym. Obiekt jest zamknięty, jego wnętrze nie ma funkcji ekspozycyjnej.
Na terenie zagrody chaty pałuckiej znajduje się rekonstrukcja studni z żurawiem, a z drugiej strony pasieka z imitacjami dawnych uli (barci) oraz rzeźba (Strach na wróble), wykonana podczas plenerów rzeźbiarskich odbywających się w latach 70. XX w. na terenie rezerwatu.

Zwierzyniec

Atrakcją rezerwatu są również zwierzęta zbliżone do ras pierwotnych, jakie żyły na naszych terenach przed wiekami i jakie w różny sposób służyły ludziom. Zwierzęta mieszkają w „Zwierzyńcu”, czyli w rozległych zagrodach, w których znajdują się rekonstrukcje dawnych obiektów związanych z hodowlą.

Od wielu lat w Biskupinie hodowane są koniki polskie – prymitywna, odporna na choroby i wytrzymała rasa koni wywodząca się od leśnych tarpanów. W 1984 roku poszerzono hodowlę o owce wrzosówki i kozy. Owce wrzosówki spokrewnione są z muflonem europejskim i należą do grupy owiec północnych, krótkoogoniastych, odpornych na złe warunki środowiskowe i niedostatki pożywienia. Najmniej od czasów prehistorycznych zmieniły się kozy. Od kilku lat w Rezerwacie hodowane jest także bydło rasy polskiej czerwonej.
Dziś pozyskujemy runo owiec wrzosówek do przędzenia nici, którą barwimy metodami tradycyjnymi i wykorzystujemy w „pradziejowych” warsztatach tkackich. Bydło służy nam w pokazach pradziejowej orki.

www.biskupin.pl