Osiedlenie się w Czarnolesie, rozpoczyna trzeci i ostatni okres w życiu i twórczości poety, typowy dla kultury ziemiańskiej 2.poł. XVI wieku. Poeta przeżywa tu spokojne lata opromienione szczęściem rodzinnym i spokojną pracą literacką. Nie zrywa przy tym związków z zagadnieniami polityczno-ideowymi stulecia, dowodem jest poezja polityczna i patriotyczna; udział w zjeździe stężyckim w maju 1575 roku, wreszcie znane wystąpienie osobiste na elekcji w listopadzie 1575 roku. Po ucieczce Walezego z kraju przekonuje się niebawem do myśli politycznej Stefana Batorego. Jan Zamoyski odegrał w tym rolę pośrednika. Uczestniczy pewnie też w uroczystym wjeździe Batorego do Krakowa i w koronacji go na króla Polski. W 1577 roku umiera brat Jana Kochanowskiego, poeta żegna go mową żałobną Przy pogrzebie rzecz. Na okazję ślubu Jana Zamojskiego, poeta ukończył i przesłał mu Orfeusza Sarmackiego, kończy również Odprawę posłów greckich. W 1579 roku po wzięciu Połocka przez Batorego, pisze wiersz O wzięciu Połocka. W tym roku król zatrzymał się w Wilnie i wydał dwa ważne dla poety dokumenty, przywilej o zakazie nielegalnego przedruku  Psałterza Dawidów i innych dzieł poety oraz nominacjena wojskiego sandomierskiego.

 W Czarnolesie powstaje koronne dzieło jego życia, znakomity przekład, a raczej parafraza wierszowana Psałterza Dawidowego za wzorami łacińskimi Georgea Buchanana, szkockiego humanisty czasów odrodzenia, wydanego w 1566 roku. Psałterz jest zarazem popisem wirtuozerii sztukmistrza. Poeta zastosował antyczne układy wersyfikacyjne, w tym wziętą od Horacego strofę saficką. Świetnie umiał to połączyć. Kochanowski na wstępie tomu, w przedmowie do biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego dumnie stwierdził że ”wdarł się na skałę pięknej Kalliopy , gdzie dotychmiast nie było śladu polskiej stopy, niosąc Dawidowe złote gęśli”. Wzorował się także na dziele Marota. Kochanowski podjął się tego dzieła jeszcze w latach dworskich ale w zasadniczej części ukończył  w Czarnolesie. Dzieło to wydane zostało w Krakowie w 1579 roku, do dzisiaj znane zwłaszcza w śpiewie kościelnym. Oczywiście wywarło wielki wpływ na poezje polską, wnosiło bowiem bardzo wiele nowych form i miar wierszowych. Miało również ogromne znaczenie poza granicami Rzeczpospolitej. Będąc w Czarnolesie kontynuuje podjęte wcześniej tematy. Dotyczy to również powstałych tu pieśni, a szczególnie cyklu Pieśń świętojańska o sobótce. W roku 1579 sielankę rodzinną Kochanowskiego przesłonił nieoczekiwany cień żałoby, nagły zgon ukochanej córki Orszulki, a wkrótce potem drugiej Hanny. Powstają utwory żałobne Treny, Kraków 1580, wzruszające do głębi żale ojcowskie. Te trudne przejścia, słabnące zdrowie, myśl o śmierci nie były bez wpływu na wytężona pracę literacką. Zaznacza się tu wymowna troska o spuściznę literacką. Utwory jego wydawano w tłoczni krakowskiej Januszowskiego. Śmiały był pogląd  Kochanowskiego na temat mitów szczepowych Słowian, co śmiało wyraził w rozprawie O Czech i Lechu. Rozprawka ta jak wiele innych pism nie została dokończona, których ostatnie urywki zebrano w tomie Fragmenta albo pozostałe pisma, Kraków 1590. Kochanowski nie doczekał się jej zamknięcia pełnego w postaci pism zebranych. Zmarł nagle w 1584 roku w Lublinie,  w czasie konwokacji.

Kochanowski był talentem miary niepospolitej. Od dawna uznawany nie tylko w Polsce ale i w całej słowiańszczyźnie  za indywidualność artystyczną na przestrzeni od średniowiecza do romantyzmu. Nie przypadkowo już jemu współcześni nazywali go „kochaniem wieku swego” (1564 ), a życiowa popularność i powszechne uznanie pokoleń towarzyszyło mu wiernie przez stulecia. Od Reja do anonimowego Proteusa (1564) począwszy, poprzez Andrzeja Trzecieskiego, Żale nagrobne, Klonowica i całą poezję wieku XVII , później przez oświecenie, klasycyzm, romantyzm z Mickiewiczem, Słowackim, Józefem Ignacym Kraszewskim i Norwidem, aż po wiersze Gomulickiego, Staffa, Liberta, Lesmiana, Tuwima, Gałczyńskiego. Jest bohaterem u Niemcewicza, Tańskiej-Hoffmanowej, Poraźińskiej,  Jastruna, Maliszewskiego;  w malarstwie słynny obraz Kochanowski nad zwłokami Urszulki Jana Matejki i rzeźbie, wreszcie w muzyce od czasów Gomułki Melodie na psałterz polski, Kraków 1580 oraz ujęcie operowe Odprawy posłów greckich Witolda Rudzińskiego.

Stał się Kochanowski twórcą nowoczesnego języka literackiego oraz nowych form artystycznych  w poezji polskiej,  którą wprowadził w krąg wielkich literatur europejskich.

Opracowano na podstawie publikacji prof. Tadeusza Ulewicza „Jan Kochanowski w Czarnolesie”, Kraków 2002 rok.

www.muzeumkochanowski.pl