Nad prawym brzegu Odry, w sąsiedztwie przekraczających ją mostów, rozciąga się jedyna w swoim rodzaju dzielnica Kostrzyna nad Odrą - Stare Miasto. Przed wzrokiem podróżnych ukrywa ją zabudowa powstała w czasach najnowszych wzdłuż drogi prowadzącej na graniczne mosty, względnie wysokie ceglane skarpy umocnień Twierdzy, którą niegdyś był Kostrzyn. Przez stulecia to tutaj właśnie leżało serce Kostrzyna - w ostatnich dniach marca 1945 r. obrócone w popiół.

Przez blisko pół wieku pozostałości kostrzyńskiej starówki zamieniały się stopniowo w coraz mniej czytelne hałdy gruzu, z czasem pokrywane przez gęstniejącą roślinność. W ostatnich latach minionego stulecia ulice i place, jak również część kwartałów byłej zabudowy oczyszczono, dzięki czemu plan zniszczonej dzielnicy jest znowu czytelny. Spacer przez ten nietypowy park, pośród resztek zabudowy, której poznaczone śladami pocisków i odłamków mury wystają już nie więcej niż 1,5 m nad grunt, to przeżycie szczególne. W niektórych miejscach wciąż jeszcze można się zorientować, czym były budowle, z których ostały się najwyżej piwnice, niekiedy tylko resztki obwodowych murów i zasypane pokrytym mchem gruzem doły - tak przynajmniej w przypadku byłych zamku i kościoła farnego. By jednak zobaczyć to, czego już nie ma, zajść wypada do bastionu Filip, w którego kazamatach opowiada się dzieje Kostrzyna. Tymczasem życie toczy się gdzie indziej - za Wartą, gdzie w II połowie XIX w. rozrosła się najludniejsza dzielnica Kostrzyna - Nowe Miasto. Choć i ona w 1945 r. w ponad 90% uległa zniszczeniu, na jej miejscu powstało polskie miasto, które wciąż się zmienia i rośnie.

Rzeźba terenu okolic Kostrzyna to dziedzictwo ostatniego okresu zlodowaceń. Miasto leży na skraju wielkiego obniżenia, którym niegdyś spływał na zachód gigantyczny strumień wody z topniejącego lodowca: Pradoliny Toruńsko - Eberswaldzkiej. Od południa uchodzi do niej nieco mniejsza dolina - Lubuski Przełom Odry. Na zachód od miasta pradolina rozszerza się w rozległą Kotlinę Freienwaldzką, której drugi brzeg oddalony jest od Kostrzyna 17 km. Współczesne miasto zajmuje łagodnie opadającego ku pradolinie zbocze wysoczyzny, które już w czasach przedhistorycznych oferowało ludziom dogodne wejście na Pomorze. Najstarsze ślady ludzkiej aktywności (10.000 lat przed Chrystusem) związane są właśnie z tym terenem. We wczesnym średniowieczu szlak przecinający pradolinę kontrolował prawdopodobnie umieszczony na cyplu u jego wylotu gród, którego ślady dostrzec można na XVIII-wiecznych planach miasta i twierdzy.

[...]

Lokalni historycy szczycili się, jakoby ich miasto ukształtowało charaktery twórców potęgi Brandenburgii i Prus. Istotnie, w czasie wojny 30-letniej Twierdza dała schronienie młodemu Fryderykowi Wilhelmowi - późniejszemu Wielkiemu Elektorowi, którego pomnik stanął w 1903 r. na dziedzińcu zamku. Gdy w 1730 r. następca pruskiego tronu Fryderyk próbował uwolnić się spod kurateli surowego ojca i podjął próbę ucieczki, uwięziono go w Kostrzynie. Jego przyjaciela i współspiskowca, młodego porucznika gwardii Hansa Hermanna von Katte, skazano na śmierć i tutaj właśnie w obecności księcia ścięto. Okrutna lekcja okazała się skuteczna - następca tronu wprowadził Prusy do ekskluzywnego grona mocarstw, zyskując sobie przydomek "Wielki". Wielu Kostrzynian było również dumnych z przydomka „miasto żołnierzy”, dowodząc, że to właśnie w Kostrzynie w XVII w. uformowano pułk, który dał początek regularnej brandenburskiej armii... W Polsce dla odmiany Wielki Elektor cieszył się opinią zdrajcy Rzeczpospolitej i pierwszego architekta jej rozbiorów. Jego prawnuk Fryderyk Wielki był w oczach Polaków po prostu zaborcą, Prusy zaś kojarzyły się głównie z próbami germanizacji, przede wszystkim zaś właśnie z oszalałym, współodpowiedzialnym za katastrofę XX w. militaryzmem… Zapewne nie da się zbudować mostu, który połączyłby tak radykalnie sprzeczne wizje, nasze Muzeum jednak przypomina o nich, każąc nam pytać, czym jest, a raczej czym może być Kostrzyn nad Odrą w oczach jego mieszkańców współcześnie.

Marcin Wichrowski

---

Oferta komercyjna

- sklep z pamiątkami

---