Obecne zbiory w czterech podstawowych działach Muzeum: archeologii, historii, etnografii i sztuki liczą około 17 tysięcy eksponatów. W ekspozycjach stałych prezentowane są zbiory mebli, obrazów, broni białej i palnej, materiały związane z historią miasta i zabytki archeologiczne pochodzące z badań własnych prowadzonych w regionie piotrkowskim.

Muzeum Krajoznawcze Ziemi Piotrkowskiej rozpoczęło działalność w 1909 roku. Siedzibę w postaci zamku otrzymało 13 lat później.

Historia zamku

Budynek wzniesiony dla Zygmunta Starego przez muratora królewskiego Benedykta Sandomierzanina bywa różnie nazywany. W początkowym okresie istnienia budowli używano określeń wieża lub zamek. Z czasem, w wyniku licznych analiz naukowych i historycznych, zaczęto używać nazw pałac i pałac wieżowy.

Budowę gmachu rozpoczęto w roku 1512, zakończono zaś w roku 1519, natomiast rozliczenie kosztów budowy nastąpiło w roku 1521. Gmach powstał na terenie Wielkiej Wsi około 300 m na północny wschód od miasta (dzisiaj jest to obszar położony między doliną Strawy i ulicami: Wojska Polskiego, Wolborską i Rzemieślniczą).

Budynek wybudowano z cegły na cokole z kamieni polnych, zaś naroża i obramowania okienne wykonano z piaskowca. Grubość murów, które w dolnej kondygnacji sięgały 2,4 m wraz z kolejnymi piętrami ulegała zmniejszeniu. Proporcje okien zachowywały odwrotny porządek-wysokości otworów okiennych na niższych piętrach były mniejsze, aby z każdą następną kondygnacją przybrać większe rozmiary. Rozwiązania te są widoczne także w obecnym układzie architektonicznym budynku. Piwnice mieściły niegdyś skarbiec, archiwum oraz loch. Parter budynku był przeznaczony dla dworzan, na pierwszym piętrze znajdowały się zaś prywatne komnaty królewskie. Drugie piętro budynku spełniało funkcję komnat reprezentacyjnych – odbywały się tu spotkania z senatorami, sekretarzami królewskimi oraz innymi dostojnikami. Dach budynku pierwotnie najprawdopodobniej był dwuspadowy – jego obecny kształt jest bowiem wynikiem późniejszych zmian.

Historycy nie mają większych trudności z ustaleniem przeznaczenia i funkcji budowli na przełomie wieków. Podstawowym problemem jest natomiast określenie jej właściwej nazwy.

W pierwszym okresie budowy i funkcjonowania siedziby królewskiej pojawiają się dwa określenia: wieża i zamek. Pierwsze, czyli wieża nawiązuje w sposób bezpośredni do umowy zawartej w roku 1511 z budowniczym królewskim, gdzie mamy łaciński zapis turris. Kształt architektoniczny dzieła Benedykta Sandomierzanina w istocie nawiązuje swym wyglądem do wypiętrzonej wieży. Brak tu jednakowoż znamion obronności, charakterystycznych dla tego typu założeń, jakże często wcześniej realizowanych chociażby przez dynastię Piastów.

Drugie określenie – zamek, ma swe źródło w zapisach dwóch szesnastowiecznych kronikarzy Jodoka Ludwika Decjusza i Bernarda Wapowskiego. Wśród wydarzeń 1512 roku zanotowali oni rozpoczęcie przez króla Zygmunta budowy zamku w Piotrkowie. Obaj użyli przy tym łacińskiego słowa arx, arcis – zamek, twierdza. W istocie trudno byłoby w stosunku do siedziby ostatnich Jagiellonów używać miana zamek, gdyż nie pozwala na to z jednej strony brak elementów obronnych (baszty, czy mury z flankami), z drugiej zaś zastosowane rozwiązania architektoniczne – zwarty wieżowy charakter budowli i duże okna.

Trzeba jednak przyznać, że określenie zamek, nadal funkcjonuje wśród mieszkańców Piotrkowa. Jest to tym samym wyraz sentymentu i dumy z piotrkowskiej siedziby Jagiellonów, mający uzasadnienie w lokalnym patriotyzmie, ale nie w przesłankach architektonicznych.

Kwestia nazewnictwa przedstawia się w sposób nieco bardziej złożony w stosunku do takich nazw, jak pałac, czy pałac wieżowy.

W pierwszym wypadku za określeniem pałac przemawia charakter architektonicznej kompozycji detali piotrkowskiej siedziby Jagiellonów – jej wnętrza oraz elewacje. Klatka schodowa piotrkowskiej budowli przypomina tą, która znajduje się na Wawelu. Okna, stropy i portale to już elementy renesansowe, podobnie układ pomieszczeń na poszczególnych piętrach. Również rozmieszczenie okien na poszczególnych piętrach każdej z elewacji budynku nawiązuje do wypróbowanych wzorców budownictwa renesansowego – pałacowego. Dodatkowo, potężne trójdzielne okna ostatniej kondygnacji zamykają optycznie budynek od góry, przypominając bardziej rozwiązania stosowane we włoskim renesansie, niż typowe wzorce architektoniczne budowli wieżowych.

Niemniej wielu badaczy, w drodze kompromisu między tym, co w budowli piotrkowskiej ma charakter gotycki i przywodzący na myśl rozwiązania wcześniejsze, a tym, co jest już formą renesansu, decyduje się na określenie siedziby Zygmunta Starego mianem pałacu wieżowego. Wydaje się, że określenie to najpełniej wyraża konsensus między funkcją siedziby władcy, jak również jej formą architektoniczną.

muzeumpiotrkow.pl