Muzeum Książki Artystycznej w Łodzi

Przestrzeń willi H.G. dzieli się na dwa naturalne poziomy: warsztatowy i wystawienniczy. Maszyny i urządzenia techniki Gutenberga pracują „pod spodem” aby „na wierzchu” można pokazywać ich produkty – książki i druki artystyczne. To jest pierwszy, podstawowy warunek korespondencji, który publiczność muzeum bardzo ceni. Drugim jest wielość specjalizacji potrzebnych do stworzenia książki artystycznej, która jest koncepcyjnie nieograniczona, inna w każdym przypadku.

Trzecim niezbędnym warunkiem korespondencji jest duch wymiany doświadczeń, rodzący się ze wspólnoty życia w muzeum. Willa Grohmana i otaczający ją stary park wyjątkowo dobrze spełniają w/w warunki od momentu, gdy zostały wybrane przez Janusza Pawła Tryzno na siedzibę Muzeum Książki Artystycznej.

Misją Muzeum Książki Artystycznej w Łodzi jest gromadzenie, opisywanie, katalogowanie, upowszechnianie i naukowe badanie obiektów, artefaktów, maszyn, dzieł artystycznych, materiałów, publikacji etc., tworzących zjawisko, jakim jest polska i światowa sztuka książki – niezwykle bogate i wciąż rozwijane dziedzictwo kulturowe. Warunkiem tak rozumianej misji są interdyscyplinarne działania artystyczne, kuratorskie i popularyzatorskie, realizowane zgodnie z ideą korespondencji sztuk.

Gdy Janusz Paweł Tryzno powoływał do istnienia muzeum, nastąpił przełom w dwóch dziedzinach: po 55 -letniej przerwie, stanowiącej czasy reżimu komunistycznego, znów artysta mógł posiadać urządzenia do druku i nawiązywać do przedwojennej sztuki książki. W tym samym czasie następowała zasadnicza zmiana technologiczna – technikę druku „gutenbergowskiego” zaczął wypierać druk cyfrowy. W ten sposób zaistniała konieczność zachowania dla potomnych świadectw kultury epoki Gutenberga oraz powstały warunki niezbędne dla prywatnej aktywności w tej dziedzinie.

MKA w Łodzi po 30 latach nadal traktuje, jako główną działalność „używanie techniki Gutenberga w książkach artystycznych”, co stanowi zarazem naturalny sposób ochrony tego kulturowego dziedzictwa. Za taką właśnie działalność Muzeum uzyskało nagrodę Amerykańskiego Towarzystwa Historyków Drukarstwa w 2015 r. (APHA). Aby wzmocnić efekt ochrony zabytkowych obiektów, fundator ulokował MKA w zabytkowej willi łódzkiego fabrykanta Henryka Grohmana – kolekcjonera i mecenasa sztuki druku graficznego. Ten wybór miejsca, dopiero po śmierci Janusza Pawła Tryzno w 2021 r. został doceniony i willa Grohmana uzyskała status siedziby MKA w Łodzi oraz środki niezbędne do rozpoczęcia remontu zabytkowego budynku.

Obecnie, wyzwaniem dla Muzeum jest przeprowadzenie konserwacji wszystkich obiektów zabytkowych jakimi dysponuje, utrzymanie bieżącej działalności „nowej” instytucji i rozwijanie jego promocji w szczególnym miejscu, jakim dla miasta Łodzi jest „Kamienica pod Gutenbergiem”.

Kolekcja Muzeum Książki Artystycznej to zbiór ponad tysiąca różnorodnych książek polskich artystów współczesnych. Znajdują się w nim pozycje w pięknych autorskich oprawach, bogato ilustrowane technikami grafiki warsztatowej, ręcznie malowane, kaligrafowane, jak i drukowane cyfrowo, offsetowo, lentikularnie i metodą ksero.
Ponadto kolekcja zawiera książki z przygotowanych przez artystów papierów czerpanych, książki wykonane technikami z epoki Gutenberga – z ręcznym składem z czcionek, książki malowane, wyszywane, rzeźbione, instalowane, asamblaże i obiekty. To miejsce dla książek typograficznych, jak i takich, które nie posiadają słów.

W Muzeum Książki Artystycznej znajduje się gromadzona przez ponad 40 lat przez Fundację Correspondance des Arts kolekcja maszyn i urządzeń techniki gutenbergowskiej. To istotny zbiór materialnego dziedzictwa kulturowego związanego z historią produkcji książki, obejmujący ok. 80 historycznych maszyn oraz inne liczne urządzenia, przyrządy i narzędzia. Stanowią one wyposażenie warsztatów, umożliwiając działalność w następujących dziedzinach:
– papiernictwo,
– produkcja czcionek (giserstwo),
– zecerstwo,
– druk typograficzny,
– introligatorstwo.

Na zbiór techniki Gutenberga składają się bogate zasoby czcionek do składu ręcznego oraz zazwyczaj pojedyncze w danym rodzaju egzemplarze urządzeń: młynek do przygotowywania masy papierniczej, wanna czerpalnicza, pantografy do wycinania czcionek drewnianych, odlewarki ołowianych czcionek, linii i justunku, maszyny zecerskie: linotyp i monotyp, ręczne i zautomatyzowane prasy korektorskie i drukarskie, falcerka, zszywarka drutem, złociarka, gilotyny, prasy, ściski introligatorskie, itp. pochodzące z różnych okresów: od wczesnych lat XIX w. do czasów niemal współczesnych (lata 60.–70. XX w.). Poszczególne warsztaty wyposażone są dodatkowo w kompletne oprzyrządowanie i wyspecjalizowane narzędzia, żeby umożliwić ich wykorzystywanie w działalności twórczej w dziedzinie książki, zgodzie z ideą z jaką kolekcja była tworzona. 

Przeciwwagą dla pragmatycznie tworzonego zbioru wyposażenia warsztatowego jest licząca ok. 125 tys. obiektów, unikalna w skali kraju, kolekcja historycznych punc i matryc do produkcji czcionek. Pochodzą one z przełomu XIX i XX wieku oraz pierwszej połowy XX wieku i są oryginalnymi wzorcami pisma najprzeróżniejszych krojów, stylów i języków (w tym hebrajskiego, rosyjskiego, czy nawet abisyńskiego), które były używane w Polsce przez ostatnie sto lat tradycyjnego drukarstwa. Zbiór ten został uratowany przed „likwidacją” przez Janusza Pawła Tryzno, który odkupił go w latach 90. w całości, bezpośrednio od upadającej Odlewni Czcionek w Warszawie – przedsiębiorstwa państwowego posiadającego po II wojnie światowe w swoich zasobach cały zachowany dorobek przedwojennych odlewni czcionek działających w naszym kraju.

Biblioteka Książek o Książkach

Muzeum Książki Artystycznej w Łodzi posiada stale powiększające się zbiory biblioteczne dotyczące historii i sztuki książki, historii drukarstwa, typografii, dizajnu i szeroko rozumianej sztuki, a także pokaźną ilość książek zebranych ze względu na estetykę i typografię okładek oraz obszerny zbiór druków ulotnych i plakatów. Kolekcja składa się z trzech głównych części. Podstawą są zbiory Jadwigi i Janusza Tryznów, założycieli Muzeum, uzupełnione dwiema kolekcjami bibliotecznymi uznanych bibliofilów. Jedną z nich jest kolekcja Alfreda Świerka licząca 1200 pozycji, zawierająca między innymi zbiór licznych przedwojennych książek niemieckich, w tym Roczników Gutenberga, a także cenne starodruki. Druga to kolekcja Leona Urbańskiego zawierająca 1095 fachowych publikacji.

Kamienica Pod Gutenbergiem

Kamienica Pod Gutenbergiem, przy Piotrkowskiej 86, określana przez łodzian jako najpiękniejszy tego rodzaju budynek w Łodzi, powstała w 1896 roku.  Posesję pod jej budowę kupił kilka lat wcześniej Jan Petersilge, właściciel wydawnictwa „Łódzkie ogłoszenia-Lodzer Anzeigner”, późniejszej (od 1865 r.) niemieckojęzycznej gazety „Lodzer Zeitung”.

Petersilge urodził się w Dreźnie, wyemigrował do Warszawy, a stamtąd przeniósł się z rodziną do Łodzi. W 1897 roku w kamienicy pomieszczono wszystkie oddziały wydawnictwa. W oficynach usytuowano zakład litograficzny i drukarnię. W roku 1902 zainstalowano w tej części budynku pierwszą w Łodzi maszynę rotacyjną. W zakładzie drukowano nie tylko „Lodzer Zeitung” ale również szkolne podręczniki oraz wydawnictwa księgarni Ludwika Fiszera, kalendarze, druki urzędowe i akcydensowe na zlecenie fabrykantów i władz miejskich.

Kamienica frontowa powstała według projektu architektów Kazimierza Pomiana Sokołowskiego i Franciszka Chełmińskiego. Kondygnacje znajdujące się na dole przyziemia kamienicy zostały przeznaczono na lokale sklepowe. Szklane witryny tworzyły tę część fasady od poziomu posadzki po piętro-antresolę. Podobnie wysokie jest wejście do bramy, której arkada sięga dwóch kondygnacji. W prześwicie bramowym zawieszona została przeszklona antresola z podestem klatki schodowej. Nad nią znajdują się piętra biurowe i mieszkalne. 

Kamienica Jana Petersilge była siedzibą firmy i spełniała reprezentacyjną funkcję, której została podporządkowana zarówno ikonografia fasady, jak i witraży w oknach klatki schodowej. Podczas remontu przeprowadzonego w 2011 r. odtworzono dekoracje malarskie oraz kolorystykę fasady, której charakter uznać można za ekstrawagancki. Jak określiła go Irena Popławska w zeszycie „Architektura mieszkaniowa Łodzi w XIX w..”: „jest ona przykładem pomieszania form, których pochodzenie stylowe trudno jest ustalić”.

Fasada kamienicy stanowi zatem typowy przykład eklektyzmu łączącego elementy tradycji sztuki średniowiecznej i nowożytnej oraz nowoczesnej, biorąc pod uwagę techniczne rozwiązania jakie zastosowano montując w fasadzie wielkie witryny i okna wyposażone w ogromne tafle szkła. Nieczęsto sięgano po tego rodzaju rozwiązania w ostatniej dekadzie wieku XIX. Dlatego też fasadę można określić jako tajemniczą i niesamowitą w całej jej malowniczości. Świadczą o tym wyobrażenia „strażników” kamienicy, blaszanych smoków dzierżących w szponach halabardy. Rogaty diabeł znajdujący się w zwieńczeniu ostrołukowego okna balkonowego pierwszego piętra pełni podobną „ochronną” funkcję średniowiecznego maszkarona.

Po drugiej stronie fasady znajduje się kobieca maska, ze skrzydłami nietoperza i dwoma wężopodobnymi stworami morskimi. Prawdopodobnie owe dekoracje przywołują XV stulecie Johannesa Gutenberga, który sporządził prasę drukarską, bowiem to dzięki sztuce druku zaczęto masowo powielać wszelkie zbiorowe i indywidualne wyobrażenia późnośredniowiecznej imaginacji. Johannes Gutenberg to centralna postać w ikonografii fasady, umieszczona w renesansowej niszy. Wynalezienie prasy drukarskiej to przecież początek epoki odrodzenia w tej części niemieckojęzycznej Europy. Na to znaczenie wskazuje data 1440 znajdująca się ponad niszą, łączona z rokiem  wynalazku druku. Kulturową zmianę i związany z nią postęp drukarstwa europejskiego prezentują ceramiczne medaliony znajdujące się po bokach wykusza, między oknami trzeciego i czwartego piętra. Te z prawej strony wyobrażają portrety: Aloisa Senefeldera, wynalazcę litografii, Albrechta Dürera, wielkiego malarza żyjącego na przełomie XV i XVI w. oraz Bernharda Breitkopfa, niemieckiego wydawcę z Lipska, założyciela najstarszego na świecie wydawnictwa muzycznego. Po lewej stronie umieszczone zostały medaliony trzech kolejnych postaci związanych z dziejami drukarstwa: Louis Jacques Daguerre’a obwołanego w 1839 r. wynalazcą fotografii oraz Schäffera i Stanhope’a.

Obok masek z alegorycznymi wyobrażeniami „Pokoju” i „Wojny” oraz „Fortuny” i „Niedoli” znalazły się emblematy zawodu drukarskiego: młotki, rylce i prasy drukarskie. Równie obfity w detale jest przejazd bramy i klatka schodowa z podestami wyznaczającymi bezpośrednie z niej wejścia. Ściany zdobi polichromia, okna wypełniły witraże. Po wejściu na schody prowadzące z bramy do wnętrza budynku widoczny staje się witrażowy herb niemieckich cechów drukarzy – gryf chwytający za belkę prasy drukarskiej, wg tradycji nadany w XV w. przez cesarza Fryderyka III Habsburga. Towarzyszą mu dwa medaliony. Gutenberga i Senefeldera. Właśnie tędy wchodziło się do redakcji „Lodzer Zeitung”.

mkalodz.pl