Muzeum Jana Wałacha (1884-1979) mieści się w dawnym atelier artysty, gdzie powstały jego dzieła. Wizyta w muzeum przybliża kulturę regionu, bowiem wiele dzieł artysty w barwny sposób przedstawia życie górali istebniańskich, ich strój, obrzędy i zwyczaje. Zapraszamy do odwiedzenia tego wyjątkowego miejsca.

Zespół zagrodowy, na terenie którego znajduje się Muzeum malarstwa Jana Wałacha, ze względu na swoje walory architektoniczne, jest wpisany do rejestru zabytków województwa śląskiego pod poz. A-525/87 na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Bielsku Białej z dnia 24 października 1987 r. Obejmuje on budynki: dom mieszkalny, pracownię autorską, budynek gospodarczy (nieistniejący), studnię oraz istniejący drzewostan, place, ścieżki i drogi dojazdowe w granicach nieruchomości usytuowanej na pięknej polanie na skraju świerkowego lasu.

Oferujemy pełną obsługę zwiedzania pracowni, zapewniając szczegółową informację na temat życia artysty, jego twórczości, miejsca i czasów w których tworzył.

Jan Wałach i jego sztuka

Twórczość Jana Wałacha obejmuje wiele dziesiątków lat działalności artystycznej. Wykonywał swoje prace, stosując różne dziedziny sztuk plastycznych: malarstwo, rysunek, grafika (drzeworyty), ornamentyka, rzeźba, rzemiosło artystyczne. Mając gruntowne wykształcenie akademickie w dziedzinie sztuk plastycznych, stosował bardzo różne techniki, właściwe dla czasów kiedy tworzył. Były to: akwarele, gwasze, malarstwo olejne, polichromie, projektował też witraże i przedmioty sztuki użytkowej. Rysunki wykonywał ołówkiem, węglem, tuszem, pastelem, kredką lub piórkiem. Rzeźby (pełne lub płaskorzeźby) wykonywał z drewna, gipsu lub gliny.

Ze względu na tematykę, można wyodrębnić następujące rodzaje jego twórczości:
- malarstwo pejzażowe (krajobrazowe)
- portretowe
- martwa natura
- historyczne
- religijne
- rodzajowe (tematyka związana z życiem codziennym, obyczajami, obrzędami, pracą, wypoczynkiem i zabawą, przedstawiająca osoby podczas wykonywania zwykłych czynności).

Jan Wałach urodził się 8 sierpnia 1884 roku, w Istebnej. Po ukończeniu państwowej Szkoły Ludowej w Istebnej (1890 - 1897) dostał się do Polskiego Gimnazjum Macierzy Szkolnej w Cieszynie (1897 - 1901). Lekcje rysunku pobierał u Bogdana Hoffa.

W 1901 roku, z inicjatywy Jerzego Warchałowskiego, krytyka i propagatora sztuki, który zaobserwował u J. Wałacha nieprzeciętne zdolności rysunkowe, przyszły artysta znalazł się w C. K. Szkole Zawodowej Przemysłu Drzewnego w Zakopanem. Naukę rysunku i rzeźby pobierał u profesora Jana Nalborczyka. W trakcie nauki w Zakopanem w dydaktyce szkoły obowiązywało wierne oddanie szczegółów w pracach plastycznych. Właśnie ta cecha była bardzo istotna w wielu późniejszych pracach J. Wałacha.

Od 1903 roku J. Wałach przebywał już na studiach w C. K. Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, wiele prac udokumentowało ten okres. W zakresie malarstwa monumentalnego pracował pod kierunkiem Józefa Mehoffera, zaś malarstwa krajobrazowego uczył się u Jana Stanisławskiego, a później również u Ferdynanda Ruszczyca, zaś dyrektorem Akademii i organizatorem plenerów dla studentów był Julian Fałat. W wielu aspektach, zwłaszcza malarstwa krajobrazowego, widać wówczas w twórczości J. Wałacha wpływy nauczycieli. Jest to okres najbardziej malarski w twórczości J. Wałacha, w którym nierzadko pojawia się szeroka plama barwna, co w późniejszej twórczości nie miało już tak często miejsca. Często wówczas J. Wałach stosował akwarelę, dzięki której mógł podkreślić właśnie takie walory plastyczne. W czasie studiów w Akademii, za wybitne osiągnięcia w dziedzinie malarstwa, zdobywał różne wyróżnienia: 2 wzmianki pochwalne, 2 nagrody konkursowe, 2 medale srebrne, oraz 2 nagrody pieniężne.

Następny istotny okres twórczości J. Wałacha zawarty jest w latach 1908 – 1910, kiedy studiował w Paryżu. Po otrzymaniu stypendium mecenasów sztuki - rodziny Siemianowskich - studia uzupełniał w Paryżu (1908-1910) w Académie Julian, prywatnej szkole malarskiej słynnego Rodolphe Juliana i w pracowni Fernanda Cormona w L'École nationale supérieure des beaux-arts (ENSBA). Wydaje się, że ten okres jest najbardziej eksperymentatorski w twórczości J. Wałacha. Powstało wówczas wiele scen alegorycznych. Ich interpretacja w wielu aspektach nie jest jasna, ponieważ łączy tematykę biblijną z symbolizmem. Wszystkie prace mają charakter dekoracyjny, a w niektórych można nawet doszukać się związków z secesją, w tym czasie już w pełni ukształtowaną. Jest to skarbnica prac - wzorów, które zadziwiają u J. Wałacha, a później raczej już nie powracają.

Podczas podróży do Paryża i w czasie przejazdów na wakacje do domu zwiedza Wiedeń, Monachium, Norymbergę i Pragę. W czasie studiów wyjeżdża z kolegami w kwietniu 1909 roku na miesiąc do Rzymu i Genui. W 1910 r., wracając ze studiów z Paryża, zatrzymuje się we Włoszech, zwiedzając ponownie Rzym oraz Neapol, Wenecję, Ankonę, a następnie Triest, Rijekę i Budapeszt. Przez rok kontynuuje jeszcze studia w krakowskiej C.K. Akademii Sztuk Pięknych u profesora Józefa Mehoffera (1910/1911). Powraca w roku 1911 do Istebnej, gdzie znalazł swoje miejsce na pracę twórczą aż do końca życia. W dniu 24 sierpnia 1912 r. żeni się z Teresą Liboską w Wiśle. Rozpoczyna się okres, w którym musiał łączyć obowiązki dbania o liczną rodzinę, z wewnętrznym nakazem twórczym.

Po powrocie do Istebnej, w 1911 roku, J. Wałach niedługo cieszył się spokojem tego ustronnego miejsca, ponieważ 28 lipca 1914 roku wybuchła I wojna światowa i artysta został powołany do wojska austriackiego. Z tego czasu zachowało się dużo rysunków, przedstawiających różne miejsca i ludzi związanych z wojennym losem. Można dzięki nim poznać warsztat J. Wałacha, w którym rysunek odgrywa bardzo istotna rolę. Zapis rysunkowy prac jest jednak w większości bardzo szybki, co dyktowały realia wojny i oczywiście różni się od charakteru rysunków wykonanych w zacisznej pracowni. W czasie wojny J. Wałach na zamówienia wojskowe zajmował się też projektowaniem medali. Dzięki opiece ze strony przełożonych - Polaków, zdobył stanowisko malarza i medaliera pułkowego. Z tego okresu największy rozgłos uzyskał obraz bitwy pod Gorlicami w 1915 roku, który przedstawiał zdobycie przez polskie pułki góry „Pustki". Po 47 miesiącach służby 30 października 1918 roku został zwolniony z wojska. Otrzymał dwa odznaczenia w czasie I wojny światowej – brązowy medal męstwa (waleczności, odwagi) za uczestnictwo w bitwie o Brześć Litewski, oraz - złoty krzyż zasługi (wojskowej) z koroną, prawdopodobnie po zakończeniu działań wojennych w Rumunii i po przeniesieniu się jego pułku do Włoch w 1917 roku.

Po I wojnie światowej artysta realizował wiele zamówień na obrazy i witraże do kościołów. Po 1918 r. w swoich pracach nawiązywał do tematów związanych z patriotycznym odrodzeniem Śląska Cieszyńskiego i przyłączeniem go do Macierzy (np. "Wkroczenie wojsk polskich do Cieszyna", "Wiec w Jabłonkowie"). W 1921 r. rozpoczyna budowę pracowni, która istnieje do dziś, stanowiąc obecnie galerię jego prac. W latach 1917 - 1926 wygłaszał odczyty w Istebnej, uświadamiając ludność w duchu patriotyczno - narodowym. W latach 1922 - 1929 w twórczości jego dominują tematy religijne, wtedy to maluje szereg obrazów i rzeźb na zlecenia kościelne, wykonuje również malowidła ścienne do kościoła parafialnego w Istebnej.

W latach 30-tych wiele korespondował z J. Warchałowskim, który zwłaszcza w rysunkach, ukazujących różne sceny rodzajowe, widział największy artyzm. Pod jego wpływem, w 1933 roku, swoje zdolności rysunkowe zaczął przekładać na drzeworyt, co też przyniosło sukcesy artystyczne. W 1934 roku J. Wałach wystawiał swoje prace na indywidualnej wystawie w kamienicy Baryczków w Warszawie, a rok później opublikowano monografię artysty – Jan Wałach z Istebnej, którą napisał Jerzy Warchałowski. W roku 1937 za dwa drzeworyty: Gajdosz i Stary owczarz J. Wałach otrzymał brązowy medal na wystawie w Paryżu. Twórczość Jana Wałacha związana jest z Istebną, jej mieszkańcami, krajobrazem. Tematy te uwiecznił na płótnach w malarstwie olejnym, gwaszach, akwarelach, drzeworycie, rysunkach i rzeźbach, przedstawia w nich rozległy pejzaż Beskidu, chaty drewniane, wnętrza chat, prace górali, zabawy, obrzędowość, są one realistycznym dokumentem już historyczno - etnograficznym.

Lata okupacji hitlerowskiej upływały pod znakiem ustawicznego lęku i obaw o rodzinę i najbliższych. Reakcją na czasy II wojny światowej, w której artysta nie uczestniczył bezpośrednio, było namalowanie obrazu Sąd Ostateczny, który zajmował całą jedną ścianę pracowni. Po wojnie tworzył w zapomnieniu, nie opuszczając prawie swej istebniańskiej pracowni. W latach pięćdziesiątych uznany przez władze komunistyczne za malarza religijnego, zostaje odsunięty od życia publicznego i artystycznego, a nawet zapomniany. Pracuje wówczas intensywnie w swojej "samotni" powracając w replikach do dawnych tematów. Artysta malował wiele pejzaży, zarówno w technikach olejnej, akwarelowej, ale i gwaszowej. Częstymi tematami tych prac są różne czynności wykonywane przez miejscową ludność, zwłaszcza orka i wykopki ziemniaków. J. Wałach często ukazywał również drzewa przy swoim domu i pracowni oraz pobliski las. Kompozycje obrazują różne pory roku.

W latach pięćdziesiątych artysta ukształtował fenomenalny styl portretów gwaszem, kompozycji kwiatowych i martwych natur. W wielu tych pracach wykonanych tą techniką można zaobserwować ciekawe rozwiązania formalne, które wynikały z połączenia techniki rysunkowej i graficznej z techniką malarską gwaszu. Wskutek tego w niektórych elementach obrazu, zwłaszcza w tłach, dochodziło do ciekawych połączeń realizmu ze stylizacją.

W dekadach lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w dalszym ciągu w twórczości artysty występowała tematyka religijna. Wiele tych projektów nie zostało jednak ostatecznie zrealizowanych. Można w nich zaobserwować wzrastający puryzm, co ujawnia się z coraz częstszą rezygnacją z elementów dekoracyjnych w kompozycjach (zwłaszcza ornamentów).

W 1976 r. z okazji 90- lecia urodzin ponownie pokazany światu przez film " Artysta spod Złotego Gronia". Reżyser Norbert Boronowski pokazał w nim człowieka u schyłku życia, zapominając o nim jako o malarzu. Wszystkie lata powojenne poświęca twórczości, maluje nieprzerwanie aż do swojej śmierci.

Konsekwentnie dalej artysta tworzył wiele portretów i kompozycji kwiatowych, wykonanych gwaszem. W kompozycjach kwiatowych i martwych naturach zachodziła jednak stopniowa zmiana myślenia artystycznego Stylizowane tła za pomocą dynamicznie prowadzonych linii zaczęły przechodzić na pierwszy plan - na kwiaty, przez co kompozycje zaczęły nabierać właściwości ekspresyjnych. W związku z tym pierwszoplanowe elementy zatracały kontur i bryłowatość, a twórczość artysty w wielu aspektach zaczęła zbliżać się do osiągnięć polskich kolorystów. Jednak na rozwój tego nowego kierunku w twórczości nagle brakło ziemskiego życia - Jan Wałach zmarł w 1979 roku, w wieku 95 lat.

Dopiero w 1999 r. wielka wystawa retrospektywna dzieł artysty, zorganizowana przez Muzeum Archidiecezjalne w Katowicach i eksponowana kolejno w Zabrzu, Katowicach, Koszycach, Krakowie, Zakopanem i znów w warszawskiej Kamienicy Baryczków, przywróciła go szerszemu ogółowi.

Opracował: dr Michał Kawulok
18 czerwiec 2019

Życiorys

Jan Wałach (ur. 08 sierpnia 1884 r. w Istebnej – zm. 30 czerwca 1979 r. tamże) – malarz, grafik, rzeźbiarz i mistrz drzeworytu.

Góral z Beskidu Śląskiego, urodzony w istebniańskim przysiółku Andziołówka nr domu 294. Matką jego była Jadwiga Gorzołka z Istebnej, ojcem Paweł Wałach z Gródka. Po ukończeniu podstawowej państwowej Szkoły Ludowej w Istebnej (1890 - 1897), wstąpił do Polskiego gimnazjum prywatnego "Macierzy szkolnej" w Cieszynie (1897 - 1901). Naukę kontynuował w zakopiańskiej C.K. Szkole Zawodowej Przemysłu Drzewnego (1901-1903), m.in. rzeźbę u prof. Nalborczyka. Zdobywszy wiele uczniowskich wyróżnień, a przede wszystkim uznanie nauczycieli z Zakopanego udaje się po dalszą edukację artystyczną na studia w krakowskiej C.K. Akademii Sztuk Pięknych u profesora Józefa Mehoffera, a także u prof. prof. Juliana Fałata, Ferdynanda Ruszczyca, Jana Stanisławskiego (1903-1908). W Akademii zdobywa srebrne medale za wybitne osiągnięcia w dziedzinie malarstwa oraz inne wyróżnienia. Po otrzymaniu stypendium mecenasów sztuki- rodziny Siemianowskich - studia uzupełniał w Paryżu (1908-1910) w Académie Julian, prywatnej szkole malarskiej słynnego Rodolphe Juliana i w pracowni Fernanda Cormona w L'École nationale supérieure des beaux-arts (ENSBA). Podczas podróży do Paryża i w czasie przejazdów na wakacje do domu zwiedza Wiedeń, Monachium, Norymbergę i Pragę. W czasie studiów wyjeżdża z kolegami w kwietniu 1909 roku na miesiąc do Rzymu i Genui. W 1910 r., wracając ze studiów z Paryża, zatrzymuje się we Włoszech zwiedzając ponownie Rzym oraz Neapol, Wenecję, Ankonę, a następnie Triest, Rijekę i Budapeszt. Przez rok kontynuuje jeszcze studia w krakowskiej C.K. Akademii Sztuk Pięknych u profesora Józefa Mehoffera (1910/1911). Powraca w roku 1911 do Istebnej gdzie znalazł swoje miejsce na pracę twórczą, aż do końca życia. W dniu 24 sierpnia 1912 r. żeni się z Teresą Liboską w Wiśle. Z małżeństwa tego urodziło się 14 dzieci.

W dniu 28 listopada 1914 r. został powołany do wojska austriackiego. Dzięki opiece ze strony przełożonych - Polaków, zdobył stanowisko malarza i medaliera pułkowego. Z tego okresu największy rozgłos uzyskał obraz bitwy pod Gorlicami w 1915 roku, który przedstawiał zdobycie przez polskie pułki góry „Pustki". Po 47 miesiącach służby 30 października 1918 roku został zwolniony z wojska. Otrzymał medal brązowy za waleczność, po wojnie został również odznaczony krzyżem zasługi (złotym z koroną).

Po 1918 r. w swoich pracach nawiązywał do tematów związanych z patriotycznym odrodzeniem Śląska Cieszyńskiego i przyłączeniem go do Macierzy (np. "Wkroczenie wojsk polskich do Cieszyna", "Wiec w Jabłonkowie"). W 1921 r. buduje pracownię, która istnieje do dziś, stanowiąc obecnie galerię jego prac. W latach 1917 - 26 wygłaszał odczyty w Istebnej, uświadamiając ludność narodowo. W latach 1922- 1929 w twórczości jego dominują tematy religijne, wtedy to maluje szereg obrazów i rzeźb na zlecenie kleru, wykonuje również malowidła ścienne do kościoła parafialnego w Istebnej.

W latach 1930- 31 powstaje cykl portretów górali - rysunki węglem. Rok 1933 jest znamienną datą w jego twórczości, wtedy rozpoczyna pracę nad drzeworytem, to typ drzeworytu langowego, materiałem jest drzewo gruszkowe. Okres dwudziestolecia międzywojennego upłynął pod znakiem intensywnej pracy artystycznej życzliwie ukierunkowywanej przez Jerzego Warchałowskiego. Był to okres szczytowego rozwoju jego twórczości.

Twórczość Jana Wałacha związana jest z Istebną, jej mieszkańcami, krajobrazem. Tematy te uwiecznił na płótnach w malarstwie olejnym, gwaszach, akwarelach, drzeworycie, rysunkach i rzeźbach, przedstawia w nich rozległy pejzaż Beskidu, chaty drewniane, wnętrza chat, prace górali, zabawy, obrzędowość, są one realistycznym dokumentem już historyczno - etnograficznym. Lata okupacji hitlerowskiej upływały pod znakiem ustawicznego lęku i obaw o rodzinę i najbliższych. Pracuje pod czujnym okiem i nieustanną kontrolą żandarmów niemieckich, bo przecież synowie bronią Ojczyzny w A.K. i lasach kieleckich.

W latach pięćdziesiątych uznany przez władze komunistyczne za malarza religijnego, zostaje odsunięty od życia publicznego i artystycznego a nawet zapomniany. Pracuje wówczas intensywnie w swojej "samotni" powracając w replikach do dawnych tematów.

W 1976 r. z okazji 90- lecia urodzin ponownie pokazany światu przez film " Artysta spod Złotego Gronia". Reżyser Norbert Boronowski pokazał w nim człowieka u schyłku życia, zapominając o nim jako o malarzu. Wszystkie lata powojenne poświęca twórczości, maluje nieprzerwanie aż do swojej śmierci.

Debiutował wystawą rysunku w 1904 r. w Mińsku. „Odkryty” i systematycznie promowany przez swego długoletniego mecenasa, Jerzego Warchałowskiego, wystawiał później swe prace na wystawach zbiorowych w Krakowie, Katowicach i Warszawie. Znaczny rozgłos, również ze względu na całą gamę bardzo zróżnicowanych recenzji, przyniosła mu zorganizowana w 1934 r. pod protektoratem wojewody śląskiego Michała Grażyńskiego, wystawa indywidualna w Kamienicy Baryczków na Rynku Starego Miasta w Warszawie. Za granicą wystawiał głównie grafiki: w Paryżu (1937, brązowy medal za drzeworyty), Londynie, Amsterdamie, Chicago i Hamburgu (w latach 1937-1939).

Technikami malarskimi stosowanymi przez Wałacha były malarstwo olejne i gwasz, rzadziej akwarela. Na swych obrazach, przedstawiał pejzaże, martwe natury i sceny rodzajowe. Szczególną sławę przyniosły mu natomiast rysunki i drzeworyty, w których utrwalał typy góralskie, architekturę, drobne scenki z życia beskidzkiej wsi oraz liczne tematy sakralne. Projektował witraże (m. in. kościoły parafialne w Chybiu, Goleszowie, Jedliczach, kościół Jezuitów w Krakowie), kilka projektów nie zostało zrealizowanych. Zdobił wnętrza kościołów w Istebnej, Jaworzynce, Koniakowie (malowidła nie zachowane) i Wiśle (malowidła nie zachowane), dla wielu innych kościołów wykonał szereg obrazów olejnych. Zajmował się też rzeźbą sakralną – wykonał m. in. krucyfiksy do przedsionka Katedry Chrystusa Króla w Katowicach i kościoła garnizonowego w Radomiu. Człowiek – artysta, w swoim zakątku żył i tworzył ocalając dla potomnych zaginiony świat ich przodków.

Po wojnie tworzył samotnie i w zapomnieniu, nie opuszczając prawie swej istebniańskiej pracowni, a jego prace pojawiały się jedynie na prowincjonalnych wystawach. Dopiero w 1999 r. wielka wystawa retrospektywna dzieł artysty, zorganizowana przez Muzeum Archidiecezjalne w Katowicach i eksponowana kolejno w Zabrzu, Katowicach, Koszycach, Krakowie, Zakopanem i znów w warszawskiej Kamienicy Baryczków, przywróciła go szerszemu ogółowi.

W wieku 95 lat umiera w swoim domku w Andziołówce nr. 293.

Pochowany jest na cmentarzu parafialnym w Istebnej.

W Istebnej na Andziołówce można zwiedzać Muzeum/Galerię J. Wałacha.

Opracował: Jan Horyl
Wnuk Artysty
8 lipiec 2019

janwalach.com