Zamek w Chudowie to jedna z nielicznych wczesnorenesansowych siedzib prywatnych w tej części Górnego Śląska. Powstał w 1. połowie XVI wieku z inicjatywy Jana Gierałtowskiego. Zbudowany został w miejscu wcześniejszej drewnianej siedziby rycerskiego rodu Chudowskich.

Muzeum „Zamek w Chudowie” ma profil archeologiczno-historyczny. Funkcjonuje w częściowo zrekonstruowanej wieży XVI-wiecznego zamku zbudowanego przez Jana Gierałtowskiego. Jego zbiory powstały głównie dzięki prowadzonym na zamku badaniom archeologicznym, realizowanym przez Fundację „Zamek Chudów” (inicjatora akcji ratowania zamku).

Historia zamku

Zamek jest przykładem XVI-wiecznej siedziby szlacheckiej o charakterystycznych dla tego typu założeń walorach obronnych (masywne mury i lokalizacja w terenie z natury obronnym – w przypadku Chudowa mokradła). Walory defensywne dodatkowo wzmacniała fosa.

Jak podają źródła, pierwszym historycznie potwierdzonym właścicielem Chudowa był Jan (Johannes) de Hodow, który w zapiskach pojawia się przy dacie 15 października 1434 roku, jako jeden z sędziów. Może to świadczyć o jego wysokiej pozycji bądź urzędzie, który piastował. Kolejna wzmianka pochodzi z 1452 roku, zaś dokumenty z 6 lipca 1459 roku wspomina o Janie Hodow – właścicielu wsi.

Badania archeologiczne dowodzą, że na niewielkiej wysepce (o prawdopodobnej średnicy około 30-40 metrów) w XV wieku wzniesiono drewniany budynek w konstrukcji słupowo-szkieletowej (zapewne wieżę) o boku ok. 9 m. Wzniesioną w XV w. wieżę można chyba wiązać z czasami wymienionych powyżej Chudowskich. Wieża była otoczona palisadą, wzmocnione częstokołem były również krawędzie wyspy (odcinek palisady oraz wzmocnienia brzegu odkryto podczas wcześniejszych badań). Wnętrze wieży podzielone były ścianami działowymi (ich relikty odkryto podczas badań), które łączyły się przy słupie umieszczonym w geometrycznym centrum założenia. Wieża ta została zniszczona najprawdopodobniej na przełomie XV i XVI wieku.

Budowniczym wzniesionego w miejscu wcześniejszej wieży zamku murowanego był prawdopodobnie Jan Gierałtowski, o którym najwcześniejsze wzmianki pochodzą z pierwszej ćwierci XVI wieku . Z 1532 roku znany jest zapis z urbarza ziemi bytomskiej, w którym mowa jest o jego zobowiązaniach na rzecz księcia. Gierałtowski prowadził bardzo intensywne działania gospodarcze, nabywał sąsiednie włości, poszukiwał również złóż kruszcowych, natrafił między innymi na węgiel kamienny. Ostatnią informacją jest wzmianka z 1562 roku, gdzie mowa jest o jego przygotowaniach związanych z wojną z Turkami. Nie ma jednak pewności, czy zapiski dotyczą tego samego Gierałtowskiego, który miał zbudować zamek. Na Śląsku i w Małopolsce funkcjonowało bowiem kilka linii tego rodu.

Pierwszą fazę budowlaną zamku chudowskiego stanowiła tylko sama wieża. Pozostałe budynki powstały później, z tym, że pierwszym z nich był tzw. budynek pański. Jako kolejny zbudowano tzw. budynek służebny. Wewnątrz zamku znajdował się prostokątny dziedziniec otoczony krytymi krużgankami i studnią na środku. Opisywany dziedziniec powstał przez budowę muru kurtynowego lub kolejnego budynku, który zamykał od północnego wschodu przestrzeń pomiędzy budynkiem pańskim i służebnym.

Do ważnej zmiany w wyglądzie zamku doszło w 1. połowie XIX wieku, kiedy właścicielem zamku został Aleksander von Bally. Wniósł on wiele zmian, dotyczących zarówno zamku jak i całej okolicy. Aleksander Franciszek Jan von Bally kupił podupadające dobra chudowskie 17 maja 1837 od początku inwestując w nie znaczny kapitał i siły . Z jego inicjatywy wprowadzono do gospodarki wiele nowych pomysłów i usprawnień, głównie na polu rolnictwa. Od 1840 roku prowadził prace nad unowocześnieniem majątku, osiągając z biegiem czasu świetne wyniki na polu hodowli i uprawy. Majątek utracił w wyniku złych inwestycji związanych z poszukiwaniem złóż węgla kamiennego, w 1844 roku dobra przekazano na licytację. Za czasów Bally’ego zamek chudowski został znacznie przebudowany, tracąc bezpowrotnie renesansową formę. W wieży rozebrano strop trzeciej kondygnacji tworząc duże pomieszczenie, w którym urządzono zamkową kaplicę, a całą wieżę podwyższono o jedną kondygnację. Zmianie uległa również dotychczasowa komunikacja między piętrami oraz rozplanowanie okien wieży. Wejście na V kondygnację odbywało się z zewnętrznego, drewnianego ganku. Jak się wydaje, przebudowane zostały również budynki mieszkalne na dziedzińcu. Wspominają o tym dokumenty z 1838 roku, gdzie mowa jest o zmianach dokonanych przez nowego właściciela, w tym również o budowie i święceniu kaplicy.

---