Centrum św. Jana - Nadbałtyckie Centrum Kultury

Centrum św. Jana powstało w roku 1995 w wyniku porozumienia pomiędzy Nadbałtyckim Centrum Kultury a Archidiecezją Gdańską, właścicielem kościoła św. Jana w Gdańsku. Na mocy wzajemnych uzgodnień NCK zobowiązało się do zarządzania odbudową zniszczonego obiektu w celu uruchomienia w nim miejsca łączącego funkcję sali koncertowej i wystawowej.

Od początku działania w Centrum św. Jana odbywają się koncerty, pokazy, przedstawienia, wystawy i inne wydarzenia artystyczne. Głównym założeniem prowadzonej w tym miejscu działalności kulturalnej jest wykreowanie miejsca otwartego na różnorodne projekty i przedsięwzięcia artystyczne, miejsca służącego zarówno artystom, jak i odbiorcom sztuki, miejsca w którym następuje naturalna synchronizacja pomiędzy zachowanym dziedzictwem historyczno-kulturowym a współczesnością.

Historia Centrum św. Jana

Kościół św. Jana położony jest w północnej części Głównego Miasta, został założony około połowy XIV wieku jako filia parafialnego kościoła św. Katarzyny na Starym Mieście w Gdańsku, dla zaspokojenia potrzeb religijnych ludności dzielnicy zwanej „nova civitas” lub „dzielnica świętojańska”. Najprawdopodobniej jeszcze w 1357 r., w okolicy wieży lub zachodniej części korpusu dzisiejszej świątyni, położono kamień węgielny pod niewielką kaplicę. Jednakże już w latach 1360–1365 rozpoczęto – na miejscu zburzonych domów mieszczańskich od wschodu – budowę większego założenia kościelnego: w formie jednonawowej, z prezbiterium i dwiema kaplicami lub transeptem. Ok. roku 1382 rozpoczęto budowę korpusu zachodniego, ukończonego na początku XV wieku w zarysie architektonicznym nawiązującym do dzisiejszego, ale bez wieży. Z tego okresu do dziś zachowały się zapisy fundacyjne i specjalne dary pieniężne wspierające dzieło przebudowy i wyposażenia świątyni. Kościół pierwotnie miał być założeniem bazylikowym. Budowany etapami, nigdy jednak nie osiągnął tej formy.

Ok. 1415 r. następuje przebudowa całego założenia na kościół halowy. W tym czasie powstaje trójnawowe prezbiterium i transept, a korpus nawowy zostaje podwyższony. W tym czasie w części zachodniej powstaje także wieża, jednak w roku 1453 Krzyżacy zabraniają dalszej jej budowy powyżej kalenicy istniejących dachów. Dopiero po zniesieniu jarzma krzyżackiego, po roku 1454 możliwa jest kontynuacja prac przy wznoszeniu wieży. W latach 1463–1465 w kościele wykonano sklepienia.

W 1456 r. kościół św. Jana staje się samodzielnym kościołem parafialnym północnej części Głównego Miasta Gdańska. Zasięg parafii objął ulice Świętojańską, Straganiarską, Tobiasza oraz Targ Rybny i Groblę II, III, IV, od ul. Szerokiej aż do murów miejskich. Taki sam zasięg ma późniejsza parafia ewangelicka, powołana w kościele św. Jana w 1559 r., po zwycięstwie reformacji w Gdańsku.

Do kościoła historycznie przylegały liczne przybudówki, do dziś zachowały się: duża zakrystia powstała równocześnie z prezbiterium w I połowie XV w., kaplica św. Ducha przy transepcie południowym zbudowana została w II połowie XV w. Pomieszczenie biblioteki fundacji Zachariasza Zappio, wzniesione po stronie północnego transeptu, powstało w latach 1680–1690. Budowa dwóch bliźniaczych kamieniczek barokowych, przeznaczonych dla sióstr gminnych i kościelnego, usytuowanych przy południowej ścianie prezbiterium przypada on okres ok. 1650 r. W II poł. XIX w. przy elewacji południowej korpusu nawowego rozebrane zostały wtórne przybudówki wraz z ogrodzeniem i po uporządkowaniu terenu wykonane zostało nowe kute ogrodzenie zamocowane na ceglanych słupkach. Natomiast na wieży od roku 1543 zamontowany był zegar bijący. Godziny wybijał dzwon wykonany przez ludwisarza Andreasa Lange / dzwon zachował się i od 2012 r. ponownie wybija godziny/. Zegar z tarczami został zamontowany na wieży w 1669 r., jego fundatorem był Zachariasz Zappio. W roku 1737 tarcze zegarowe zostały wymienione, a w 1915 r. zegar został wyposażony w napęd elektryczny.

Kościół św. Jana posiadał bardzo bogate wyposażenie w dzieła sztuki sakralnej, fundowane przez liczne bractwa i fundacje cechowe (m.in. bursztynników, szyprów, snycerzy, piekarzy, kramarzy, straganiarzy czy żeglarzy) oraz fundatorów, z których najbardziej znanym był Zachariasz Zappio. Do najważniejszych zabytków ruchomego wyposażenia wnętrza należą kamienny ołtarz główny wzniesiony w latach 1599–1611 przez Abrahama van den Blocka, nagrobek Nathaniela Schrödera z 1668 r., wielkie organy zbudowane w latach 1626–1630 oraz organy boczne z roku 1760 umieszczone w transepcie północnym, ambona wykonana w latach z roku 1760 umieszczone w transepcie północnym, ambona wykonana w latach 1616–1617, grupa Ukrzyżowania z belki tęczowej z roku 1482, empora południowej ściany korpusu nawowego wykonana w latach 1622 – 1666, chrzcielnica z roku 1669, liczne bogato dekorowane kaplice ww. cechów oraz epitafia i obrazy. W latach 1943–44 wszystkie zabytki ruchome zostały dokładnie zinwentaryzowane przez niemieckich konserwatorów pod kierunkiem Jakuba Deurera i ewakuowane do obiektów sakralnych w okolicach Gdańska. Dzięki temu przedsięwzięciu większość zabytkowego wyposażenia świątyni zachowała się. Do czasu zakończenia II wojny światowej obiekt pełnił funkcje sakralne i był czynną parafią ewangelicką.

W marcu 1945 r. kościół św. Jana spłonął, jednakże w zasadniczym zrębie swych murów ocalał. Zniszczeniu uległo wiele elementów architektonicznych, jak więźba dachowa, dach, okna i posa- dzka, większość pól sklepiennych w pre- zbiterium i dwa w transepcie. Powstały liczne spękania i naruszenie konstrukcji, wieża straciła latarnię, dach i całą wewnętrzną konstrukcję. W gruzach legły bliźniacze kamieniczki barokowe przy południowej ścianie prezbiterium. Ocalały jednak zabytki ruchome z bogatego wyposażenia kościoła św. Jana (m.in. epitafia, stalle, obrazy, chrzcielnica, grupa Ukrzyżowania), bowiem w roku 1943 zostały ewakuowane i przewiezione do innych obiektów w okolicach Gdańska, głównie na terenie Żuław i na Kaszubach. W kościele pozostał tylko kamienny ołtarz główny, wykonany przez Abrahama van den Blocke, którego nie można było ewakuować ze względu na jego olbrzymie rozmiary, oraz epitafium Schrödera w nawie południowej prezbiterium. Obudowano je tylko i w ten sposób zabezpieczono.

W okresie powojennym, ok. 1947 r., wykonano prace zabezpieczające konstrukcję obiektu przy ścianie wschodniej, która w płd.-wsch. narożniku prezbiterium odchyliła odchyliła od pionu o kilka centymetrów. Dla jej zabezpieczenia wprowadzono przyporę od zewnątrz i prze- murowano naroże. Założono również ławę żelbetową na osiach słupów i ścian prezbiterium i zakotwiono ją nad nawami korpusu zachodniego. Nad częścią prezbiterium i transeptu wykonano lekką drewnianą więźbę dachową i przekryto ją dachówką esówką. W latach 50 XX w. wykonano również więźbę dachową nad korpusem nawowym oraz pokryto ją dachówką ceramiczną. Otwory wejściowe i zniszczone ostrołukowe okna maswerkowe zostały częściowo zamurowane i zabezpieczone deskami.

W latach 1969–71 odbudowano dach wraz z latarnią na wieży. W latach osiemdziesiątych XX w. zrekonstruowano zniszczone w czasie wojny sklepienia w części prezbiterialnej i transepcie kościoła. W kolejnych – wzmocniono fundamenty filarów w korpusie nawowym i jeden z filarów prezbiterium. W wyniku zniszczeń wojennych i braku właściwego zabezpieczenia obiektu, w maju 1986 r. jeden z ceglanych filarów w korpusie nawowym zawalił się. Podjęto wtedy decyzję o odbudowie zniszczonego filara w konstrukcji betonowej oraz o zabezpieczeniu pozostałych oryginalnych pięciu filarów w korpusie nawowym betonowymi opaskami. Obiekt przez wiele lat służył jako magazyn kamiennych detali architektonicznych ocalonych z ruin Głównego Miasta w trakcie odbudowy miasta. Od czasu zakończenia II wojny światowej kościół należał do Skarbu Państwa, prowadzone w tym czasie w obiekcie doraźne prace budowlano-remontowe nie zabezpieczały zabytku przed postępującą destrukcją i dewastacją.

Dopiero w 1991 roku kościół został przekazany Archidiecezji Gdańskiej Kościoła Rzymskokatolickiego. Cztery lata później, w 1995 r., Archidiecezja zawarła z Nadbałtyckim Centrum Kultury w Gdańsku umowę użyczenia kościoła św. Jana przez okres 30 lat w celu jego odbudowy i konserwacji oraz adaptacji na cele kulturalne. Swoje miejsce znalazło tu też – od 1998 r. – Duszpasterstwo Środowisk Twórczych Archidiecezji Gdańskiej. W roku 2008 podpisano aneks do wcześniejszej umowy, wydłużający okres użytkowania do 50 lat, do roku 2045. Od 1995 r. Nadbałtyckie Centrum Kultury jako użytkownik kościoła prowadzi w kościele prace rewaloryzacyjne i adaptacyjne na centrum kultury. Jednocześnie w obiekcie odbywają się wydarzenia artystyczne, koncerty, wystawy.

nck.org.pl