Budynek (o powierzchni 480 m2) zbudowano w 1963 roku jako pierwszy pawilon ekspozycyjny w Muzeum. Przedstawiono tu zabytki z zakresu transportu, pochodzące ze zbiorów własnych Muzeum, zgromadzone w trakcie badań terenowych w latach 1965-1993.  Ekspozycja „Historia transportu wiejskiego” zrealizowana została według scenariusza Marii Walkowiak.

Działy merytoryczne wystawy: środki transportu siłami ludzkimi, transport wodny, transport szynowy, historia pojazdu zaprzęgowego (sanie, wozy, handlarki).

Transport siłami ludzkimi

Zaprezentowano tutaj sposoby przemieszczania samych ludzi oraz przenoszenia brzemion. Najstarszą formą transportu było przemieszczanie różnych towarów na rękach, plecach i głowie przez poruszającego się pieszo człowieka. Wykorzystywane do tego celu narzędzia – pomocnicze środki transportu siłami ludzkimi – można podzielić na trzy grupy form: transport ręczny, nasobny i kołowy. Najprostszymi narzędziami transportu nasobnego były kije, laski – kostury pasterskie, wykorzystywane do przenoszenia obuwia oraz tobołków z żywnością lub innych towarów w czasie wędrówek pieszych. Przedstawiono też drewniane nosidła, służące do noszenia naczyń z wodą (drążkowe obok nieckowatych) oraz rezginie formy kabłąkowatej.

Pojazdy kołowe ciągnione przez człowieka to taczki skrzynkowe i szczebelkowe oraz wózki dwu- i czterokołowe. Małe wózki stosowali gospodarze biedniejsi do tych samych prac co wozy duże, stąd utarło się nazywać je biedkami (wózki dwukołowe) lub helkami (czterokołowe).

Rowery

Na wsiach pod koniec XIX i na pocz. XX wieku pojawiły się rowery. Prezentowany na wystawie rower metalowy z elementami drewnianymi (nr inw. T-2447) wykonany został pod koniec XIX wieku przez kowala M. Urbaniaka z Łęki Wielkiej (Wielkopolska).

Transport wodny

Ze względu na mniejsze znaczenie środków transportu wodnego w Polsce – gdyż jedynie w okresie wczesnohistorycznym drogi wodne wykorzystywano powszechnie – komunikację tę potraktowano marginalnie (prezentowane jest czółno dłubane oraz łódź).

Wystawa miar i wag

Wydzieloną małą ekspozycję przeznaczono na demonstrację wag. W okresie wczesnohistorycznym wagi nie były stosowane powszechnie, lecz służyły do odmierzania towarów luksusowych. Surowce pochodzenia roślinnego wymierzano miarkami objętościowymi. Wagi, ze względu na zasady działania, dzielą się na grupy: dźwigniowych, sprężynowych i hydraulicznych. W grupie dźwigniowych wyróżnia się z kolei podgrupy: równoramienne i nierównoramienne. Z wag równoramiennych wyróżnia się drewniana waga pochodząca z Kaszub z I połowy XIX wieku oraz wisząca z Małopolski, wykonana w 1865 roku. Z prostych przesuwnikowych prezentowana jest grupa bezmianów, zbudowanych z belki głównej zaopatrzonej w hak ładunkowy i przeciwwagę.  Wagi te zawieszano na sznurze lub rzemieniu spełniającym rolę prowadnicy. Najprostsze wśród nich nie posiadały skali. Wagi sprężynowe służyły w gospodarstwach rolnych do wyznaczania dziennych dawek paszy dla bydła. Stosowano dwa zakresy obciążeń (mniejsze i większe ładunki), dlatego są one zaopatrzone w 2 pary haków ładunkowych i 2 podziałki wagowe. Polskie przepisy legalizacyjne nie zezwalały na stosowanie wag sprężynowych i bezmianów w obrocie handlowym. W polskim handlu stosowano wagi równoramienne skonstruowane w połowie XIX wieku przez Franciszka Berangera. Do ważenia większych ciężarów we workach stosowano wagi dziesiętne pomostowe. System wynaleziony został przez A. Quintenza w 1820 roku.

Transport szynowy

W dalszej części ekspozycji pokazano kolejkę polną do przewożenia buraków (stosowaną w PGR Wronów, woj. wielkopolskie, nr inw. T-2484). Środki transportu szynowego pojawiły się w XIX wieku. Kolejki polowe, stale lub przenośne linie systemu Decauvill’a – to wąskotorowe koleje poruszające się po torach o szerokości około 600 mm. Wykorzystywane były w zależności od potrzeb w rolnictwie, przemyśle i wojsku. Obsługa ręczna, trakcja konna, maszynowa. Wykorzystywano też do napędu lokomotywy, zwłaszcza dla ruchu pasażerskiego. Stosowany tabor – wagoniki dwuosiowe – łączono w zestawy. Linii tych używano od XIX wieku okresowo w czasie wykopów buraków, ziemniaków, także w cegielniach, cukrowniach, gorzelniach oraz jako transport wewnętrzny w majątkach rolnych i kopalniach. Majątki wielkopolskie posiadały połączenia kolejek polnych z torami kolei wąskotorowych i normalnotorowych.

Dalsza część wystawy poświęcona jest historii pojazdu zaprzęgowego. Polska historia pojazdów zaprzęgowych ma swoją specyfikę narodową. Dla przeciętnego Polaka koń i kareta znaczyły więcej niż dla Niemca czy Francuza. Tam były to tylko środki transportu, u nas jeżdżąca fortuna na pokaz. Wacław Potocki tak pisał w XVII wieku:

„O czym Polska myśli we dnie i w nocy?

Żeby sześć  zaprzęgnięto koni do karocy!”

[Wacław Potocki ]

Natomiast w 1779 roku Ignacy Krasicki:

„Wyjeżdżamy do domu. Jejmość w złych humorach:

Czym pojedziem? Karetą. A nie na resorach?

Daliż ja po resory. Szczęściem Kasztelanic,

co karetę angielską sprowadził z zagranic,

Zgrał się do szeląga. Kupiłem… Czas siadać…”

[I. Krasicki, Żona modna, 1779]

Transport płozowy uważano w Polsce za formę nie mniej ważną od transportu kołowego. Gdy tylko mrozy chwyciły, natychmiast ruszały z transportem sanie, np. furmańskie na handel, karuczki po drzewo do lasu.

W ozdobnych saniach ruszono na kuligi:

„Kulig – to zabawa jeszcze od Popiela”.

Mawiano też:

„Kiedy szaleć – to za panną,

Kiedy jechać – to już sanną”.

Na wystawie zaprezentowano dwie pary sań dworskich typu vis-a-vis pochodzenia wielkopolskiego: z Rosnówka (pow. poznański) i Kuszkowa (pow. kościański). Należały one do pojazdów o charakterze paradnym i wykorzystywane były wyłącznie do przewozu ludzi. Projektowane były przez nadwornych artystów, a ich konstrukcja przypominała powozy, zaś cechą charakterystyczną był wysoki, fantazyjnie wygięty przód. Częścią składową sań dworskich były też hamulce – dwóch typów: lodowe i śniegowe. Od XVI wieku budowano sanie przypominające kształtem zwierzęta znane z szybkości, takie jak łabędzie i orły. Najczęściej spotykanym był motyw z łabędziem (jak przy saniach muzealnych).

Transport płozowy i włóczny

Dział pojazdów włócznych i płozowych przedstawiono w sposób ewolucyjny; ukazuje on bowiem rozwój tych pojazdów od włóka przez różne jego odmiany do sań towarowych i chłopskich sań wyjazdowych. Pod względem przeznaczenia dzielimy sanie, podobnie jak wozy, na: ciężarowe, osobowe i o przeznaczeniu specjalnym. Sanie robocze składają się z dwóch płóz, na których opierają się belki poprzeczne, zwane nasadami, oraz nadsania o różnej konstrukcji i przeznaczeniu. Polskie sanie zespolone, tzw. dwojniaki (zajdki), złożone są z przednich i tylnych półsań połączonych łańcuchami. Ruchoma część przednia umożliwia przewożenie dłużyc.

Do najstarszych środków transportowych należą smyki. Jako środek transportu pojazdy te znane już  były przed zastosowaniem koła, w okresie neolitu. Charakterystyczny dla ziem polskich włók krokwiowaty składał się z dwóch bali połączonych ze sobą pod kątem ostrym. Wykorzystywano je do transportu narzędzi ornych. Prymitywne smyki (włóki) powstawały z rosochatego pnia. Do ramion mocowano gałęzie lub deski, na przodzie zaś umieszczano zaczep na powróz. Smyki ręczne i konne przetrwały na wsiach do dzisiaj i służą do przewożenia narzędzi rolniczych, kamieni itp. Niektóre posiadały platformę zbudowaną z równolegle ułożonych beleczek lub desek. Włóki sankowate (sanki włóczne) charakteryzowały się równoległym ustawieniem płóz połączonych z nasadami. Służyły do transportowania narzędzi rolniczych, beczek, worków, siana. Powszechnie wykorzystywane były w Karpatach.

Udoskonaloną formą włóków były sanie. Ze względu na funkcje sanie można podzielić na: robocze, wyjazdowe i dziecięce. Obok form pojedynczych sań roboczych występowały dwuczęściowe złożone z przodka i zajdków. Tego typu sanie rozpowszechniły się w okresie międzywojennym. Zajdki wykorzystywano do przewożenia bali drewnianych i siana, można było na nie nakładać nawet skrzynię wozu. Zajdki z wystawy, nr inw. T-157, pochodzą z Polichna (gm. Wolbórz, pow. piotrkowski, woj. łódzkie). Sanie te wykonane zostały ok. 1950 roku.

Nadsanie sań wyjazdowych wyposażano w kosze, półkoszki, drabki, skrzynie. Na podsanie sań roboczych wkładano specjalne kosze. W tej grupie oryginalnym zabytkiem są sanie pełniące jednocześnie funkcje towarowych oraz wyjazdowych z Gamowa (pow. raciborski, woj. śląskie), roboty W. Komorka z lat 1927-1928. Funkcję wyjazdową pełniły sanie wraz z koszem, natomiast do prac gospodarskich, na przykład wywożenia obornika na pole, wykorzystywano tylko podsanie.

Transport i komunikacja kołowa

Wśród środków transportu i komunikacji największe znaczenie w kulturze ludowej spełniały wozy. Pierwsze historyczne dane dotyczące wozów z kołami tarczowymi pochodzą z ok. 3500 roku p.n.e z Mezopotamii i Syrii. Polska leżała w zasięgu dwóch form wozów – zachodniego wozu dyszlowego do trakcji bydlęcej oraz wschodniego z hołoblami.

W dziale tym zaprezentowano wozy gospodarskie (robocze i wyjazdowe), pochodzące od końca XIX stulecia do lat 40. XX wieku z różnych regionów. Kolekcja wozów gospodarskich i handlarek jest jedyną tego typu kolekcją w kraju.

Za symbol środków transportu uznawano jednak koło. Należy tu nadmienić, że znany jest przebieg modernizacji koła, dlatego w dwóch miejscach ekspozycji przedstawiono ewolucję kół (stosowanych w wyposażeniu wozów gospodarskich, pojazdów wyjazdowych oraz taczek).

W grupie wozów – handlarek zwraca uwagę handlarka do zwierząt, pochodząca z okresu międzywojennego. Pojazd został prawdopodobnie wykonany w Fabryce Narzędzi i Wozów Rolniczych Malinowskiego w Śremie (Wielkopolska). Handlarki przeznaczano do określonych prac na wsi i w mieście. Były to beczkowozy, wozy do przewożenia zwierząt gospodarskich, płodów ogrodniczych a także transportu mleka do mleczarni. Używano też specjalnych furgonów piekarniczych do chleba, wozów do oleju, a także wozów do przewożenia mięsa.

Dokumentacja fotograficzna przedstawiająca wykorzystanie środków transportu i komunikacji, ze zbiorów Archiwum Muzeum oraz Archiwum Dokumentacji Fotograficznej w Warszawie. W oknach pawilonu zademonstrowano wielkoformatowe zdjęcia ilustrujące wykorzystanie koni w pracach pociągowych i komunikacyjnych.

/Maria Walkowiak/