Rękopis „Pana Tadeusza” to opowieść wprowadzająca nas w poetycką wizję Adama Mickiewicza, pokazująca świat polskiej szlachty pierwszej połowy dziewiętnastego wieku na niezwykle ciekawym tle polskiego i europejskiego romantyzmu oraz burzliwej historii ówczesnej Europy.

Zabieramy widzów w podróż, podczas której poznają kluczowe inspiracje, historię powstania, świat przedstawiony i recepcję epopei. Pokazujemy również sam rękopis „Pana Tadeusza”, który jest najcenniejszym eksponatem Ossolineum i jednym z najwartościowszych zabytków polskiej kultury.

Na pierwszym i drugim piętrze wystawy stałej Rękopis „Pana Tadeusza” znajduje się dziesięć sal ekspozycyjnych.

Losy manuskryptu „Pana Tadeusza” związane są z Ossolineum od września 1939 roku, kiedy to rodzina Tarnowskich, chcąc ochronić dzieło przed działaniami wojennymi, złożyła je jako depozyt we lwowskiej siedzibie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Po wkroczeniu do Lwowa wojsk sowieckich 17 września 1939 roku Zakład stał się Biblioteką Filii Ukraińskiej Akademii Nauk, jego zbiory muzealne zostały rozdzielone między muzea ukraińskie, a zbiory biblioteczne zostały znacjonalizowane. Na mocy obowiązującego prawa autograf „Pana Tadeusza” stał się własnością Biblioteki i został wpisany do inwentarza.

W marcu i kwietniu 1944 roku Niemcy, okupujący Lwów od 1941 roku, nakazali władzom dawnego Ossolineum przygotować do ewakuacji najcenniejsze zbiory. Pociągi ruszyły przez Kraków dalej na Zachód i ślad po nich zaginął. Po zakończeniu działań wojennych w maju 1945 roku porzucony transport został odnaleziony w Adelinie (Adelsdorf), dzisiejsze Zagrodno, w pobliżu Złotoryi. Zbiory zostały przewiezione do Biblioteki Narodowej w Warszawie, skąd w 1947 roku, zgodnie z decyzją władz PRL, przekazano je do odtworzonego we Wrocławiu Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.

W 1989 roku rodzina Tarnowskich upomniała się o złożony w depozycie rękopis. Ossolineum, kierowane od 1990 roku przez dr. Adolfa Juzwenkę, rozpoczęło negocjacje mające na celu odnowienie umowy depozytowej, co zostało sfinalizowane w 1992 roku. Jednak w obawie, że rodzina Tarnowskich zechce w przyszłości wycofać z depozytu swoją własność, dyrektor Juzwenko prowadził dalsze rozmowy w sprawie odkupienia obiektu. W sukurs przyszło miasto Wrocław, którego radni uchwalili, że na ten cel z kasy miejskiej zostanie przeznaczone dwieście tysięcy dolarów, co stanowiło jedną trzecią wartości wyceny rękopisu. 5 listopada 1999 roku rodzina Tarnowskich wspólnie z miastem Wrocław przekazała manuskrypt w darze Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich. W tym miejscu zaczyna się także historia Muzeum Pana Tadeusza.

Swego „Pana Tadeusza” pisał Mickiewicz głównie w Paryżu, gdzie znalazł się wiosną 1832 roku. Gościny przy Carrefour de l’Observatoire udzielił mu wówczas przyjaciel, powstaniec listopadowy Ignacy Domeyko. W jego mieszkaniu poeta przystąpił do pracy nad epopeją. Z końcem maja 1833 roku w liście do Juliana Ursyna Niemcewicza donosił:

„Piszę teraz właśnie poema wiejskie, w którym staram się zachować pamiątkę dawnych naszych zwyczajów i skreślić jakkolwiek obraz naszego życia wiejskiego, łowów, zabaw, bitew, zajazdów etc. Scena dzieje się w Litwie około roku 1812, kiedy jeszcze żyły dawne podania i widać jeszcze było ostatki dawnego wiejskiego życia. Pracę tę już do połowy doprowadziłem, ale obszerna jest i niemało jeszcze roboty zostaje”.

Wiosną 1833 roku przepisał na czysto karty brulionu księgi I–III i początek księgi IV do zeszytu w marmurkowej okładce. Poemat już wówczas swą objętością przerastał pierwotne zamierzenia poety. Po kilkumiesięcznej przerwie w pisaniu, spowodowanej opieką nad umierającym Stefanem Garczyńskim, w październiku 1833 roku, w mieszkaniu przy Rue Saint-Nicolas-d'Antin 73 gorączkowo pracował nad swoim dziełem, kończąc je prawdopodobnie nocą 13 lutego 1834 roku. W liście z 14 lutego 1834 roku do Antoniego Edwarda Odyńca donosi, że ukończył właśnie „dwanaście ogromnych pieśni”. ​

W trakcie pisania zmieniał się tytuł dzieła – od „Szlachcica”, potem „Żegoty”, następnie „Szlachcica Żegoty” – po „Pana Tadeusza”. Pełny tytuł w wersji ostatecznej pojawił się dopiero z końcem czerwca 1834 roku, kiedy to ukazały się drukiem dwa tomiki niewielkiego formatu, zawierające pierwodruk poematu – brzmiał on: „Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, przez Adama Mickiewicza”. Pojawia się tu słowo: „zajazd”, termin, który już dla pierwszych odbiorców utworu był zagadką, dlatego Mickiewicz w „Objaśnieniach” podaje jego znaczenie, wskazując, że „zajazd” jest formą zbrojnej egzekucji wyroku sądowego wobec podsądnego, który temu wyrokowi nie chciał się poddać. W tym aspekcie „zajazd” był nieformalnym przedłużeniem procedur sądowych i należał do obyczajowości szlacheckiej.

O wyjątkowej wartości „Pana Tadeusza”, stawiającej go w rzędzie największych epopei literatury światowej, stanowi panorama kultury I Rzeczpospolitej, usytuowana w przełomowym momencie dziejowym, niejako na przełęczy. Z tej to perspektywy osądza Mickiewicz kulturę szlachecką, wyprowadza przyczyny upadku państwa i rysuje, co prawda niejasną, perspektywę odzyskania wolności politycznej.

Inną istotną cechą tego utworu jest ironiczne, a jednocześnie pełne humoru spojrzenie na wady i zalety stanu szlacheckiego, zbiorowego bohatera poematu. Zwykły, codzienny świat przeciętnego szlachciury zostaje zanurzony w ważkich wydarzeniach politycznych przełomu XVIII i XIX wieku. Zderzenie tej zwykłości z szybko przeobrażającą się Europą jest źródłem zarówno heroizmu, jak i śmieszności bohaterów utworu. Świat przedstawiony w epopei, odtwarzany w najdrobniejszych szczegółach, pełen anegdot, staje się gawędą bajarza o minionych, choć nie tak odległych czasach, o świecie, który bezpowrotnie został pochłonięty przez historię.

Nakład pierwodruku „Pana Tadeusza”, zgodnie z umową zawartą w 1833 roku z Aleksandrem Jełowickim, wydawcą dzieła, wynosił trzy tysiące egzemplarzy, a pojedynczy egzemplarz kosztował dwanaście franków. Zanim tom ukazał się w paryskich księgarniach, znaczna część nakładu została przemycona do Polski.

Próba dekonstrukcji poematu, jakiej dokonali twórcy muzealnej opowieści, ma na celu podjęcie dialogu z widzem. Interpretacja utworu została dokonana na wielu poziomach, co znalazło odbicie w nazwach i zawartości merytorycznej poszczególnych sal. Charakter opowieści muzealnej wyznaczała także architektura barokowych pomieszczeń Kamienicy Pod Złotym Słońcem, co zdecydowało o podziale ekspozycji na dziesięć modułów, położonych na dwóch kondygnacjach.