Wystawa „FAKTY I MITY CIECHANOWSKIEGO ZAMKU” jest kolejnym etapem działań zmierzających do zaprezentowania i popularyzacji  nowej, zmienionej wersji dziejów Zamku Książąt Mazowieckich. Jest ona oparta o najnowsze wyniki badań archeologicznych.Wystawa odwołuje się do opracowań historyków regionalnych z lat 60. i 70. XX wieku.Zafałszowanie historii zamku nastąpiło w latach 70. i 80. ubiegłego wieku wskutek błędnej interpretacji przez historyków sztuki źródeł pisanych dotyczących daty rozpoczęcia budowy, co w konsekwencji spowodowało złe wydatowanie nawarstwień archeologicznych oraz kolejnych faz przebudowy. Utrwalenie tej wiedzy nastąpiło poprzez szereg publikacji naukowych i popularno-naukowych. Podstawowym jednak problemem był (i jest do dzisiaj) brak wydawnictw naukowych, szczególnie archeologicznych – nie opracowano bowiem, w sposób metodologiczny, nawet ułamka olbrzymiej ilości znalezisk. Po zakończeniu, przez Pracownię Archeologiczno-Konserwatorską PP PKZ O/Warszawa, wieloletniego etapu badań terenowych (z przerwami od 1970 do 1988) materiały te, z uwagi na obcięcie funduszy państwowych, przekazano do Ciechanowa nawet bez inwentarzy szczegółowych.

Przełom w postrzeganiu zamku nastąpił w 2003 roku, kiedy na zlecenie Muzeum rozpoczęto ratownicze prace archeologiczne związane z inwestycjami na obiekcie i przystosowaniem go do dużych imprez publicznych. Wykopy badawcze założono przy bramie południowej (planowana była jej rekonstrukcja) i w zachodniej części murów zewnętrznych Domu Dużego (w związku z pracami izolacyjnymi tzw. piwnicy gotyckiej). Przy bramie południowej prace kontynuowano w 2005 roku i pobrano wówczas dużą ilość próbek do badań dendrochronologicznych z odsłoniętych konstrukcji drewnianych przedbramia i mostu. W 2004 roku odbyła się w Muzeum, znacząca dla wiedzy o zamku, sesja naukowa pt. „ZAMEK KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH WCZORAJ – DZIŚ – JUTRO”, której wynikiem była publikacja pod tym samym tytułem.

Od 2006 roku rozpoczęła się seria badań archeologicznych związanych z rewitalizacją obiektu. Wykopy założono na zachód od murów kurtynowych odsłaniając konstrukcje fosy i zewnętrznej palisady. W latach 2007 i 2008 wykopy w centrum dziedzińca odsłoniły najstarsze relikty zabudowań drewnianych z XIII wieku, a w trakcie badań w 2010 i 2011 roku odkryto wewnętrzne średniowieczne konstrukcje drewniane (pod murem wschodnim i pod murem południowym) związane z budową murów obwodowych. Ostatnie prace archeologiczne polegały na odsłonięciu reliktów pieca w centralnej części Domu Małego.

Wystawa „FAKTY I MITY CIECHANOWSKIEGO ZAMKU”, jest kontynuacją wystawy „ZAMEK W CIECHANOWIE, PRZESZŁOŚĆ NA NOWO ODKRYTA” pokazywanej w kilku miastach mazowieckich: w Ciechanowie (2008), Warszawie (2009), Przasnyszu (2009) i w Płocku (2010–2011). Prezentowała ona nowe wyniki badań archeologicznych, które zaszokowały środowisko archeologów i historyków. Okazało się bowiem, że zamek w Ciechanowie nie powstał na tzw. surowym korzeniu, ale był kontynuacją przemyślanego założenia obronnego z ostatniej dekady XIII wieku. Ten fakt implikuje także spojrzenie na historię Ciechanowa, gdyż obecnie zasadniczym problemem staje się relacja między dwoma grodami ciechanowskimi: na Farskiej Górze i w zakolu rzeki Łydyni. Temat ten, historycznie fascynujący, nie jest wszakże głównym podmiotem obecnej prezentacji, bowiem autor scenariusza postanowił ukazać dzieje ciechanowskiego zamku przez pryzmat postaci z nim związanych. Zasprezentowano także nowe odkrycia archeologiczne poczynione na terenie miasta.

Wystawa „FAKTY I MITY” (mamy taką nadzieję) stanie się przyczynkiem do napisania nowej wersji dziejów miasta i zamku, albowiem zamek książąt mazowieckich był ściśle związany funkcjami militarnymi i planowaniem urbanistycznym ze średniowiecznym miastem założonym przez Janusza I na prawie niemieckim.

Wystawa wpisuje się w nowoczesną architekturę Domu Małego. Gabloty (szczególnie prezentujące artefakty wczesnośredniowieczne – np. topór z XIII wieku) są wyposażone w system klimatyzacji, monitorujący stan zachowania zabytków. Ekspozycja, po zakończeniu „II Etapu Rewitalizacji Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie”, zostanie przeniesiona z pomieszczenia Ośrodka Kultur Pogranicza do specjalnie zaprojektowanych sal prezentacji archeologicznych w podziemiach Domu Dużego.

Foto: P. Banasiak