Sala Wielka Synagogi

W Muzeum w Tykocinie w latach 2015 – 2016 realizowany był projekt „Rekonstrukcja wnętrza Sali Wielkiej Synagogi w Tykocinie” finansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Pozwolił on na przywrócenie wyglądu głównej sali modlitewnej z okresu międzywojennego, kiedy modliły się w tej Synagodze rzesze wiernych.

Przystępując do rekonstrukcji ruchomego wyposażenia wzięto pod uwagę muzealny charakter obiektu w chwili obecnej, potrzebę zachowania ciągów komunikacyjnych dla licznie odwiedzających tykocińską Synagogę gości. Stąd założeniem Muzeum było wykonanie symbolicznego wyposażenia ukazującego zwiedzającym przekrój sprzętów znajdujących się w tym miejscu w okresie, gdy służyło ono żydowskiej społeczności Tykocina.

Koncepcja wystawy została opracowana na podstawie zachowanych źródeł ikonograficznych - dokumentacji wykonanej przez historyka i badacza kultury żydowskiej Szymona Zajczyka w latach 20. i 30. XX wieku, przechowywanej obecnie w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie, oraz archiwalnych fotografii wnętrza tykocińskiej Synagogi sprzed II wojny światowej, znajdujących się w Muzeum Diaspory w Tel Awiwie.

Dwuletni projekt pozwolił Muzeum odtworzyć historyczne wyposażenie sali modlitewnej oraz przywrócić przedwojenny wygląd aronu ha-kodesz – szafy służącej do przechowywania zwojów Tory. Dziś w tykocińskiej Synagodze możemy podziwiać zrekonstruowaną drewnianą świętą szafę z rzeźbionymi drzwiami i zdobiącymi ją odtworzonymi parochetem i lambrekinem oraz ruchome elementy wyposażenia wnętrza w postaci różnego rodzaju ław, pulpitów i stelaży przyściennych. Na odnowionej bimie prezentowany jest zrekonstruowany fotel Eliasza wykorzystywany w obrzędzie obrzezania. Realizacja tego projektu podnosi walory historyczne obiektu pozwalając wprowadzić widza w sakralną przestrzeń dawnej synagogi.

Tykocin był w przeszłości ważnym ośrodkiem miejskim, a kahał żydowski, założony tu w 1522 r., należał do największych i najbardziej znaczących w dawnej Polsce. Żydzi odgrywali ważną rolę w życiu Tykocina, jako główny czynnik jego gospodarczego rozwoju. Tykocińska Wielka Synagoga wybudowana została w 1642 r. Obecny kształt nadano jej odbudowując po pożarze w 1736 r.
Po zagładzie tykocińskich Żydów w czasie II wojny światowej 25 i 26 sierpnia 1941 r., wielka synagoga, ograbiona i spustoszona, niszczała. W latach 50. XX w., staraniem ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Władysława Paszkowskiego, została zabezpieczona przed dalszą dewastacją i wkrótce poddana gruntownej konserwacji. Konserwatorzy z Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie, pod kierunkiem Kaliny Stawickiej, Marii Rymaszewskiej i Stanisława Stawickiego w latach 1974-1978 przeprowadzili badania i dokonali konserwacji zachowanych malowideł na ścianach sali wielkiej, na filarach i sklepieniu bimy oraz konserwacji i częściowej rekonstrukcji aronu ha-kodesz.

Odsłonięto najstarszą warstwę malarską, przyjmując zasadę pozostawienia malowideł w takim stanie, w jakim dotrwały do naszych czasów. Dekorację ścian i części bimy stanowią polichromowane tablice z tekstami modlitw w języku hebrajskim i aramejskim w bogato zdobionych bordiurach. Powstawały one w różnym czasie z fundacji pobożnych członków tykocińskiego kahału. Najstarsza inskrypcja z fragmentem Psalmu Dawida pochodzi z 1662 r. i znajduje się nad łukiem bimy, na zewnętrznej stronie od północy. Na wschodniej ścianie synagogi po obu stronach aronu ha-kodesz znajdują się tablice datowane na lata 1689 i 1691.
Dekoracja malarska aronu ha-kodesz łączy w sobie wszystkie odsłonięte i zachowane warstwy od I poł. XVII do XIX w. Najstarsze oryginalne zdobienie w postaci złoceń i srebrzeń znajduje się na dolnym szerokim gzymsie i zwieńczeniu. Pierwotnie aron ha-kodesz był bogato złocony i srebrzony, a we wnęce (dziś odtworzonej) umieszczona była drewniana skrzynia zamykana rzeźbionymi drzwiami. Drzwi aronu przysłaniał parochet - bogato haftowana zasłona. Po prawej stronie ustawiony był pulpit kantora z tablicą "sziwiti", a po lewej na postumencie olbrzymia mosiężna ośmioramienna chanukowa menora.
Centralne miejsce we wnętrzu synagogi zajmuje murowana dwukondygnacyjna bima, wsparta na czterech potężnych słupach, przykryta sklepieniem klasztornym. Pola sklepień bimy pokrywają polichromie wyobrażające firmament niebieski ze złotymi gwiazdami.
W gablotach prezentowane są zbiory judaików: ozdoby Tory, lampki i świeczniki chanukowe, balsaminki, tałesy, tefiliny, jarmułki i inne.