Wystawa Twierdza Przemyśl to pierwsza ekspozycja całościowo przedstawiająca historię Twierdzy Przemyśl – jednej z najsłynniejszych warowni I wojny światowej.

Tematem wystawy są dzieje budowy przemyskich fortyfikacji od lat 50. XIX wieku do roku 1914, a także historia walk o przemyską twierdzę od 26 IX 1914 roku do zakończenia 3. oblężenia w dniu 6 VI 1915 roku.

Powstanie Twierdzy Przemyśl było jednym z najważniejszych wydarzeń w historii miasta. Decyzja o jej budowie wpłynęła na rozwój Przemyśla w 2. poł. XIX wieku. Przemyśl z małego, zacofanego miasta stał się najważniejszym po Lwowie i Krakowie ośrodkiem Galicji. Obok szybko rozwijających się zakładów przemysłowych związanych z budową twierdzy kwitło życie kulturalne i naukowe.

W trakcie zwiedzania wystawy można odbyć niezwykłą „podróż w czasie” do cesarsko-królewskiego Przemyśla z przełomu XIX wieku oraz poznać dzieje walk o Twierdzę Przemyśl i ludzi, których bezimienne często groby rozsiane są na okolicznych cmentarzach polowych.

Ekspozycja przedstawia etapy budowy Twierdzy, a następnie jej historię i działania militarne na tle wydarzeń historycznych w Europie:

• Budowa twierdzy w latach 1854-1914
• Życie codzienne w twierdzy przed wybuchem I wojny światowej
• Lotnictwo w przemyskiej twierdzy (lotniska w Hureczku, Żurawicy i Buszkowicach, działania wojenne lotnictwa rosyjskiego nad Przemyślem)
• I oblężenie: 26 IX 1914 – 11 X 1914
• II oblężenie: 5 XI 1914 – 22 III 1915
• Życie codzienne w twierdzy w czasie walk
• Okupacja rosyjska: 22 III 1915 – 31 V 1915
• III oblężenie: 18 V 1915 – 3 VI 1915

Na ekspozycji zgromadzono militaria, fotografie, archiwalia, przedmioty codziennego użytku i inne pamiątki dotyczące powstania  i dziejów przemyskiej twierdzy i krwawych walk o nią.

Z kilkuset prezentowanych na wystawie obiektów wymieńmy kilka:

• austro-węgierska armata M.75 na lawecie kazamatowej z wyposażenia fortu I „Salis Soglio” w Siedliskach
• „archiwum Molnara”, czyli wybrana dokumentacja węgierskiej 23 Dywizji Honwedów
• modele samolotów Aviatik B.I „Durch” i Mora – Saulnier H

Ponadto w zaaranżowanej ziemiance możemy zobaczyć, w jak trudnych warunkach żyli żołnierzy C.K. Armii w czasie oblężeń, a także możemy obejrzeć filmy z 1915 r. ukazujący unikatowe sceny z Przemyśla z okresu walk

Kurator wystawy – Jacek Błoński
Projekt aranżacji – Firma Projekt Plus Paweł Wałek
Producent – Iza Wałek

Kilka słów na temat historii przemyskiej twierdzy

Twierdza Przemyśl jest unikalnym w skali europejskiej zespołem XIX. i XX. wiecznych obiektów militarnych. Budowana etapami była bardzo ważnym ogniwem obronnym Monarchii Austro – Węgierskiej. Na początku XX wieku Twierdza Przemyśl była jedną z największych w Europie. Nazywano ją „Verdun frontu wschodniego”. Podczas I wojny światowej, w latach 1914 – 1915, rozegrały się w jej obrębie krwawe walki. W dniu 22 marca 1915 roku, gdy ogłoszono kapitulację, forty zostały zniszczone. Budowa twierdzy w 2. poł. XIX wieku wywarła trwały wpływ na charakter Przemyśla i okolic. Charakter ów niegdyś obronny, dziś stanowi atrakcję historyczno – turystyczną i krajobrazową.

Historia budowy Twierdzy Przemyśl

Pierwsze prace przy budowie fortyfikacji Twierdzy Przemyśl rozpoczęły się w 1854 r. Planowano wznieść 42 dzieła obronne. W wyniku ocieplenia stosunków austriacko – rosyjskich w 1855 r. zaprzestano prac. W 1873 r. Przemyśl, obok Krakowa, stał się Twierdzą I klasy i najważniejszym placem broni w Galicji. W 1878 r. wznowiono budowę, która trwała aż do wybuchu Wielkiej Wojny. Umocnienia Twierdzy składały się z pierścienia zewnętrznego o obwodzie 45 km, w skład którego wchodziło 15 fortów głównych i 24 pomocnicze oraz pierścienia wewnętrznego o obwodzie 15 km, który obejmował 18 fortów. Pomiędzy pierścieniami znajdowały się forty linii wspierającej. Budowa przemyskiej Twierdzy przyczyniła się do znacznego rozwoju gospodarczego. W Przemyślu rozwijało się rzemiosło, handel, powstawały cegielnie, cementownie, tartaki, drogi forteczne.

I oblężenie 17 września – 9 października 1914 r.

W dniu 17 września zaobserwowano pierwsze patrole kozackie wokół Twierdzy. Pierwszy strzał padł 18 września o godzinie 5:13 z fortów „Grupy Siedliskiej”. W dniu 27 września Rosjanie rozpoczęli ostrzał fortów. Kilka dni później odnotowano pierwsze uszkodzenia w fortach „Grupy Siedliskiej”. Na początku października Rosjanie wystosowali propozycję kapitulacji, jednak została ona odrzucona przez obrońców Twierdzy. Przez ponad miesiąc armia carska nasiliła ostrzał artyleryjski skierowany głównie na „Grupę Siedliską”. Ostrzeliwania była również północna część pierścienia zewnętrznego. Pod najsilniejszym ostrzałem znalazł się fort XI „Duńkowiczki” i XI a „Cegielnia”. Ofensywa przybrała na sile 5 października, kiedy Rosjanie przypuścili atak na „Grupę Siedliską”. Dwa dni później przeprowadzono szturm na całą Twierdzę. Rosjanom udało się wedrzeć na fort I/1 Łysiczka, jednak po ciężkiej walce z załogą fortu ponieśli dotkliwe straty. Dzień później armia carska zaczęła wycofywać się z Twierdzy.

II oblężenie 5 listopada – 22 marca 1915 r.

Po nieudanej próbie zdobycia Twierdzy podczas I oblężenia Rosjanie uderzyli ponownie. Tym razem postanowili okrążyć dzieła obronne. Generał Hermann Kusmanek, ostatni dowódca twierdzy, postanowił zorganizować wypady mające związać siły rosyjskie. Takie akcje przeprowadzano w dniach 11, 14, 16, 20 i 30 listopada. Wypad w kierunku Birczy z dnia zakończył się niewielkim sukcesem. Do niewoli trafiło ok. 130 jeńców. Kolejne wypady zorganizowano w dniach 9-10, 15-18, 27-28 grudnia. Podczas zimy 1915 roku w Twierdzy szerzyły się choroby, zaczęło brakować żywności. W lutym Rosjanie wznowili ataki mające na celu zdobycie pozycji obrońców. W marcu 1915 roku sytuacja była wręcz tragiczna. Nie tylko brakowało żywności, ale zaczęły podupadać morale załogi. Ostatni wypad 19 marca to nieudana próba przebicia się przez pozycje wojsk rosyjskich. W tak beznadziejnej sytuacji 22 marca infrastruktura forteczna została wysadzona w powietrze.

Odbicie Twierdzy 15 maja – 3 czerwca 1915 r.

Po bitwie pod Gorlicami front przesuwał się w kierunku wschodnim. Pułki austro – węgierskie dotarły przed fort VII „Prałkowce” dopiero 16 maja, niestety Rosjanie stawiali silny opór, który uniemożliwił zdobycie fortu. Podczas następnej próby 30 maja użyto moździerzy kaliber 30,5 cm. Wówczas, gdy siły austro – wegierskie atakowały od zachodu Twierdzę, od północy atak przepuściła Bawarska Dywizja Piechoty. Do wsparcia ataku użyto baterię „Grubych Bert” o kalibrze 420 mm. Pod koniec maja artyleria rozpoczęła ostrzał w kierunku fortów zlokalizowanych na północnym odcinku umocnień. W dniu 3 czerwca 1915 r. Twierdza Przemyśl zakończyła swój udział w Wielkiej Wojnie. Trzy dni później odbyła się w Przemyślu defilada zwycięstwa wojsk Monarchii Austro – Węgierskiej i Cesarstwa Niemieckiego.