Najstarszy ślad źródłowy o miarach na ziemiach polskich znajdujemy w bulli Innocentego II z 1136 r., z której dowiadujemy się o pierwszych polskich mierniczych, zwanych żerdnikami. Posługiwali się oni żerdzią albo długą laską zwaną też pertyką, która dała nazwę mierniczym – pertykus. Żerdnicy zatrudnieni w dobrach biskupich lub książęcych, wymierzali granice pól osadniczych.

Stanem, obok producentów towarów, zwłaszcza rolnych, w największym stopniu zainteresowanym problematyką miar byli mieszczanie – Kto zamierza tutaj, w tym mieście, dokonywać transakcji handlowych, musi posługiwać się miarą, wagą, takiej jak niniejsza wartości. Dane wzorce miar zyskały nazwy związane z miejscem ich powstania – pręt chełmiński, korzec wrocławski, beczka gdańska, beczka świdnicka. Podstawę prawną do określania miar dawały przepisy prawa lokacyjnego. Stąd też wzorce miar przechowywano w ratuszu, względnie w Domu Wagi. One też byłyby zaczątkami urzędu miar. To prawo, dające określonym ośrodkom możliwość generowania wzorców obowiązujących na danym terenie, powodowało wielość miar.

Stąd też państwo zaczęło z czasem (w Polsce od XV w.) zmierzać w kierunku unifikacji, czyli ujednolicenia miar. Konstytucje sejmowe unifikujące miary i wagi dotyczyły zarówno miast królewskich, jak i miast będących własnością duchowieństwa i szlachty. Procedura wprowadzania w życie nowych wzorców wyglądała w ten sposób, że na sejmie sporządzano odpowiednią ilość takich wzorców. Otrzymywali je wojewodowie, zawozili na teren swego województwa i składali jeden wzorzec na zamku i drugi na ratuszu głównego w województwie miasta, polecając sporządzanie takich wzorców i dostarczenie ich innym miastom i miasteczkom. Władze miejskie zostały tym samym wciągnięte w orbitę spraw administracji państwowej, jako jej organa wykonawcze. Na wsiach przechowywano miary wzorcowe w kościołach lub na ich murach. Upadek państwowości polskiej spowodował, że mimo bardzo zawansowanych prac, jakie u jej schyłku podjęto w postaci konstytucji z 1764 r. oraz działalności od 1790 r. Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych nie powstał jednolity system miar, a także związany z nim system administracyjny w postaci urzędów miar. Podejmowano takie wysiłki w czasie zaborów – system miar nowo-polskich, wprowadzony w 1818 r. w Królestwie Polskim, jednakże zniesiony ukazem carskim w 1849 r.

W państwie pruskim po reformach Steina i Hardenberga utworzono sieć urzędów miar. W Świdnicy taki urząd powstał w 1818 r. W 1916 r. na mocy postanowienia Rady Regencyjnej powstał Urząd Miar m. st. Warszawy. Był on wprawdzie kontynuacją 5. Izby Legalizacji Miar i Wag podległej Głównej Izbie Miar i Wag w Petersburgu, ale czynności legalizacyjne miały od początku charakter państwowo-prawny i wyrażały się znakiem z literami UM. Dekret o miarach ukazał się w dniu 8 lutego 1919 r. jako jeden z pierwszych aktów ustawodawczych Naczelnika Państwa. Wprowadził on obowiązek stosowania legalnych miar opartych na systemie metrycznym oraz obok innych postanowień powołał centralną instytucję do spraw miar i narzędzi mierniczych – Główny Urząd Miar w Warszawie. Urząd ten zorganizował terenową służbę miar przyczyniając się do integracji trzech terenów porozbiorowych.

Na podstawie:
A. Janiszek, Dzieje miar w Polsce, Warszawa 1979.
G. Hofmann, Metrologicka prirucka, Pilzno 1984.
H. Homann, Preussische Eichaemter 1816-1869 [w:] Zeitschrift fuer Metrologie, 30/1994.

Radosław Skowron