Astronom, matematyk, prawnik, ekonomista, filozof, teolog, tłumacz greki, lekarz, administrator dóbr kapitulnych oraz obrońca zamku olsztyńskiego podczas wojny 1520-1522. Takie oblicza wybitnego uczonego odnaleźć można w literaturze biograficznej i licznych realizacjach artystycznych, poświęconych mu na przestrzeni dziejów. Część z nich bez trudu odczytać można także na medalach i plakietach ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.

Dzieło sztuki medalierskiej, poprzez swoją seryjność a zarazem oryginalność każdej realizacji, to
doskonały środek wyrazu plastycznego propagowanych treści oraz nośnik szerokiego rozpowszechniania idei. Z tego też względu medale czy pamiątkowe plakiety były nieodłącznym elementem w dziedzinie sztuk plastycznych służących propagandzie politycznej, upamiętnianiu wydarzeń, gloryfikacji i zachowaniu w pamięci potomnych wybitnych postaci. Rozwijająca się w Europie od XV w. sztuka upamiętniania w lanym lub bitym metalu zamierzonych treści nie mogła zostać pominięta w kwestii uczczenia małomównego i skromnego, a tak wybitnego i zasłużonego dla nauki człowieka, jakim był Mikołaj Kopernik.

Medale i plakiety poświęcone Kopernikowi wydawane były od XIX w. z różnych okazji. Ich twórcy, odwołując się do epizodów z życia uczonego, funkcji jakie pełnił, wydarzeń jubileuszowych czy upamiętniających, w sferze wizualizacji, doborze symboliki, zawsze podkreślali jakiś aspekt jego bogatej działalności w dziedzinach, dzięki którym przeszedł do historii jako pozostać wyjątkowa, wpisana głęboko w nurt renesansu i jego zdobyczy.

W wielu przypadkach inspiracją, wzorami ikonograficznymi, były zachowane portrety astronoma, wykonane w technice malarskiej oraz grafice. Od XVI w. jego wizerunek powielany w różnych kopiach i samodzielnych realizacjach ewoluował pod względem akcentowania funkcji i dokonań. Z duchownego i lekarza, począwszy od XVII w., Mikołaj Kopernik przeobraża się w wybitnego astronoma, by stać się z czasem uosobieniem poszukiwań naukowych, idei postępu, odkryć i wynalazków. Tymczasem jego podstawowymi zadaniami, do jakich był zobowiązany jako członek kapituły warmińskiej, były żmudna praca administratora dóbr kościelnych oraz pełna poświęcenia, wykonywana z łagodnością i pokorą posługa lekarska, którą świadczył kolejno czterem biskupom, duchowieństwu oraz – jak podaje tradycja – ubogim poddanym. Nazywany przez Tiedemanna Giese „drugim Eskulapem”, za boga sztuki lekarskiej bynajmniej się nie uważał, jednak jako lekarz-praktyk tę swoją działalność sam podkreślił na niezachowanym „autographonie”, który najprawdopodobniej osobiście namalował. Autoportret będący w posiadaniu dr Tiedemanna Giese, a potem Tychona de Brache, stał się kanwą stworzenia licznych wizerunków, z których żaden nie powstał za życia astronoma. Powielony w dekoracji zegara astronomicznego w katedrze w Strasburgu, w rycinach wykonanych przez Tobiasza Stimmera czy Teodora de Bry oraz wielu innych realizacjach malarskich, poprzez umieszczenie w dłoni portretowanego kwiatu konwalii, symbolu uzdrowienia i zawodu lekarskiego, odwołuje się do tego aspektu jego działalności. Konwalia w dłoniach uczonego, z dzwonkami odpowiadającymi liczbie znanych ówcześnie planet, to także symbol wiedzy astronomicznej. W późniejszych przedstawieniach, Kopernikowi towarzyszą również przedmioty podkreślające jego stan duchowny (modlitewnik, krucyfiks), postawę humanisty (księga), wykształcenie matematyczne (cyrkiel, ekierka) oraz astronomiczne (sfera armilarna). Z nowym atrybutem akcentującym zainteresowanie astronomią pojawia się w 1654 r., na miedziorycie Jacuba van Meursa.

Przełomowe osiągnięcia Kopernika w tej dziedzinie w sposób szczególny obrazowane są w 1973 r., w 500. rocznicę jego urodzin. Można to zaobserwować również w licznych realizacjach medalierskich z tego okresu, wychodzących spod rąk znakomitych twórców, takich jak: Bronisław Chromy, Witold Korski, Barbara Lis-Romańczuk, Edward Łagowski, Józef Stasiński. Na medale oprócz wizerunków uczonego, obrazów miejsc z nim związanych, trafiają wyobrażenia jego zapisków, obliczeń matematycznych, rysunków astronomicznych a także autografu. Ciekawostką jest fragment karty horoskopu postawionego uczonemu około 1541 r. przez nieznanego astrologa. Nie pominięto również zasług Kopernika w dziedzinie uzdrowienia systemu monetarnego w Prusach Królewskich i Koronie. Jego traktat o monetach Monete cudende ratio, który rozpoczął w 1517 r., redagując kolejne wersje w 1519 i 1528 r. Chociaż w reformie monetarnej Zygmunta I przegrał z propozycjami Decjusza, stał się istotnym czynnikiem w walce o naprawę pieniądza i poprawę finansów Polski. Kopernik ekonomista, przedstawiany w kontekście wizerunków monet pruskich i koronnych z 1. połowy XVI w. to kolejne, bardzo ważne oblicze tego wielkiego człowieka polskiego odrodzenia.

Kurator wystawy: Małgorzata Kumorowicz