Multimedialna ekspozycja z dziejów kasztelanii majątkowej biskupstwa płockiego

Średniowieczne proto-miasto w Pułtusku. Multimedialna ekspozycja z dziejów kasztelanii majątkowej biskupstwa płockiego, dofinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jest wystawą o najdalszych dziejach Pułtuska, prezentowaną w najstarszym, ceglanym miejskim budynku. Na siedmiu kondygnacjach średniowiecznej, gotycko-renesansowej wieży ratuszowej przestawiamy wyniki wieloletnich (prowadzonych w latach 1976-1989) prac wykopaliskowych, znacznie rozszerzających wiedzę o historii miasta, wcześniej opartą wyłącznie na studiach historycznych.

Odkrycie w 1976 r. rewelacyjnie zachowanych reliktów drewnianego grodu, w trakcie prospekcji archeologicznej, poprzedzającej remont i przebudowę pułtuskiego zamku, zapoczątkowało badania wewnątrz wzgórza zamkowego oraz w mieście. Obecna wystawa prezentuje wyniki prac badawczych (w latach 1985-2016) nad opracowaniem i interpretacją znalezisk – kilkudziesięciu tysięcy zabytków i materiałów masowych w oparciu o zapisy z licznych tomów dokumentacji polowej.

Spod zamkowego dziedzińca i posadzki piwnic wydobyto, w ciągu 70 miesięcy wykopalisk (w latach 1976-1985), relikty drewnianej architektury – ponad 150 zespołów zabudowań oraz kilkunastu poziomów nawierzchni ulic i podwórek, a także kilka tysięcy przedmiotów codziennego użytku i narzędzi (prezentowane na piętrach II i III wystawy). Obiekty wykonane z gliny, metalu, czy kamienia są częste na większości stanowisk, ale w zamkowym wzgórzu przetrwały również obiekty zrobione ze, zwykle nietrwałych, surowców organicznych, takich jak: drewno, skóra, tkaniny, poroże, kości zwierzęce oraz pozostałości roślinne.

Tak świetny stan ich zachowania zawdzięczaliśmy: odcięciu reliktów od dostępu powietrza, nawodnieniu i konserwującym właściwościom antropogennego mocznika i taniny z drewna dębowego. Wzgórze zamkowe to tzw. mokre stanowisko archeologiczne (tylko 6% na świecie) zachowujące cenne i rzadkie informacje. Wagę i znaczenie tych znalezisk docenili badacze z wielu warszawskich instytucji, biorących udział w ich analizie i opracowaniu – z Pracowni Konserwacji Zabytków, Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego i Pracowni Konserwacji Muzeum Archeologicznego w Biskupinie, a także z Akademii-Górniczo Hutniczej w Krakowie.

Od prawie dwudziestu lat, po przejęciu materiałów od ciechanowskiego Konserwatora Zabytków, w Muzeum Regionalnym w Pułtusku trwa katalogowanie, opisywanie znalezisk oraz praca nad prawidłową interpretacją tego obiektu, uznawanego przez lata za średniowieczny gród z XIII-XIV w. Początek jego reinterpretacji dało opracowanie reliktów zabudowań dzięki pozyskaniu grantu Komitetu Badań Naukowych (1992-1995).

Kolejny grant Narodowego Centrum Nauki (2011-2015) umożliwił jego rekonstrukcję z okresu około trzeciej ćwierci XIII w. Efektem tej pracy jest makieta 3D, prezentowana na obecnej wystawie (piętro IV) dzięki dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz wsparciu Burmistrza Miasta Pułtusk.

Obecnie wiemy już, że pułtuskie wzgórze zamkowe nie jest jednym z tak licznych w wiekach X-XII na Mazowszu grodów – niewielkich, silnie umocnionych obiektów o charakterze mieszkalno-obronnym, ale „proto-miastem” – strukturą osadniczą będącą formą przejściową pomiędzy grodem, a miastem lokacyjnym (piętra V i VI). Natomiast odnalezienie grobów z wczesnośredniowiecznego cmentarza w Kleszewie, na skarpie u ujścia Pełty, wskazuje lokalizację nieodnalezionego grodu pułtuskiego z XI-XII w. oraz wyjaśnia etymologię nazwy miasta: „miejsce u ujścia Pełty”. Gród ten, zapewne tak, jak i ziemie wokół, od XII w. należał do biskupstwa płockiego, stanowiąc część największej z jego czterech majątkowych kasztelanii kościelnych (piętro I, zabytki użyczone przez Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie).

Zniszczenie włości biskupstwa, na początku XIII w., przez najazd prusko-jaćwieski zmusiło biskupa Guntera do podjęcia starań o budowę (około 1230 r.) nowego centrum kasztelańskiego, na południowym krańcu wyspy pułtuskiej, zakończonych udaną realizacją „proto-miasta” (piętra I i II). Pożar tego obiektu, w następstwie kolejnego najazdu litewskiego (1368 r.) pod wodzą księcia Kiejstuta, dał początek miastu współczesnemu (piętra VI i VII).

Średniowieczne proto-miasto w Pułtusku

Pojęcie proto-miasta wiąże się z procesem urbanizacyjnym Europy Środkowej w średniowieczu, który przebiegał w dwóch fazach: pierwszej zwanej protomiejską lub przedlokacyjną oraz drugiej zwanej mieszczańską lub lokacyjną. W związku z tym proto-miasto to forma przejściowa między grodem, a miastem lokacyjnym.

Jak scharakteryzował archeolog Jerzy Piekalski, proto-miasto to najczęściej policentryczny zespół osadniczy łączący polityczne, religijne i gospodarcze funkcje centralne. Oznacza to, że gród, by mógł zostać nazwany proto-miastem, musiał spełniać określone warunki: być zarówno centrum władzy i administracji, jak też produkcji i handlu, pełnić funkcje militarne, ale także odgrywać rolę centrum religijnego. Archeolog Marek Dulinicz dodał jeszcze jeden warunek: jego mieszkańcy powinni mieć zróżnicowane pochodzenie etniczne. Proto-miasto otoczone było siecią osad rolniczych oraz służebnych, a jego położenie oraz forma wynikała z kompromisu między koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom, a także potrzebą zachowania otwartości korzystnej dla handlu i rzemiosła oraz łatwego dostępu do szlaku komunikacyjnego.

Zgodnie z najstarszymi śladami archeologicznymi, jakimi są relikty półziemianek, wzgórze zamkowe było zasiedlone od połowy XII w. W pobliżu wzgórza od II połowy XII w., bądź początku XIII w. istniała osada wczesnośredniowieczna. Budowę drewnianego grodu powierzono nowym osadnikom, którzy zaczęli prace około 1230 r. po najeździe jaćwieskim na Mazowsze. Najpierw od północy przekopano fosę wykorzystując uzyskaną ziemię do podwyższenia wzgórza, które uformowano w owalną nieckę o wymiarach 60 m na 90 m otoczoną niewielkim wałem wzmocnionym faszyną i oszalowanym drewnem od wewnątrz. Pierwsze zabudowania grodowe powstały na wysokości około 5 m nad poziomem rzeki. Założenia nie poprzedziła faza przedgrodowa.

Topografia grodu nie zmieniła się przez cały okres jego istnienia. Zabudowę organizowały trzy ulice szerokie na ponad 2 m, moszczone dartymi deskami z olchy, brzozy, jesionu, wierzby, a na wybranych odcinkach dębiny, ułożonymi na trzech równoległych legarach, zbiegające się na północnym wschodzie, gdzie istniał niewielki plac oraz brama wjazdowa. Ulica wschodnia, obwodowa, biegła wzdłuż obecnego skrzydła zamku, ulica centralna ciągnęła się z północnego wschodu na południowy zachód przez środek grodu, natomiast ulica północna, również obwodowa, ułożona była niemal prostopadle do ulicy wschodniej.

Budynki wznoszone zwykle z okorowanych belek świerkowych lub sosnowych o średnicy do 15 cm w konstrukcji wieńcowej na wrąb z dachem w konstrukcji ślęgowej najczęściej stanowiły część gospodarstwa złożonego z chaty mieszkalnej, gospodarczej przybudówki i innych zabudowań otoczonych płotem plecionkowym. Przybudówki i sienie wznoszono w konstrukcjach sumikowo-łątkowej, płotowej i ramowej. Odnaleziono kilka zabudowań o ścianach wieńcowych połączonych pomieszczeniem o konstrukcji płotowej tak, że tworzyły wieloizbowe, jednotraktowe gospodarstwa. Często chaty powiększano poprzez dobudowanie podcienia o szerokości około 2 m z jednospadowym dachem wspartym na trzech słupach. Niekiedy przekształcano je w sień poprzez obudowanie go deskami konstrukcji płotowej lub ramowej. Długość ścian budynków mieszkalnych wynosiła najczęściej od 2,5 do 3,5 m, nieco rzadziej – od 4,5 do 5 m. Drzwi otwierały się do wewnątrz i miały około 1,2 m wysokości. W izbie, w rogu przy ścianie, w której był otwór wejściowy, znajdował się piec kopułkowy średniej wielkości o glinianym cokole z paleniskiem, nad którym stawiano kamienną ławę stanowiącą podporę dla glinianej kopuły lepionej na drewnianym szkielecie. Niektóre z domów były piętrowe. Podłogi budynków mieszkalnych były glinianymi klepiskami, natomiast budynków magazynowych, szczególnie tych, które znajdowały się na parterze obiektu piętrowego, były wyłożone drewnianymi deskami. Podwaliny kolejnych budynków, najczęściej dębowe, stawiano na pozostałościach poprzednich – w ten sposób zabudowania znajdowały się na stabilnej podstawie, a poziom wzgórza sukcesywnie podnosił się.

W ciągu około 130 lat istnienia grodu poszczególne elementy jego zabudowy były wymieniane w momencie zużycia, dlatego kolejne warstwy przenikają się i nie są jednolite. Mimo to udało się wydzielić 17 poziomów zabudowy bazując na momentach wymiany moszczeń ulicy wschodniej – najdłuższej z trzech odkrytych przez archeologów.

Mieszkańcy pułtuskiego grodu zajmowali się przede wszystkim rolnictwem. Ponadto trudnili się hodowlą, łowiectwem, myślistwem i rybołówstwem. Na terenie osady pracowali również rzemieślnicy: kowale, rogownicy, stolarze, łagiewnicy, szewcy.

Wśród najciekawszych artefaktów odnalezionych na miejscu proto-miasta znajdują się: rogowa rękojeść noża sokolniczego, cynowy medalion pielgrzymi, jedwabny szal przetykany złotą nicią oraz dwie małe wagi z brązu, a także militaria: puginały, trzewiki pochew mieczy, groty włóczni, strzał i bełtów, ostrogi, a nawet fragment pancerza ochronnego.

Kres istnienia grodu pułtuskiego przyniósł w 1368 r. najazd litewski pod wodzą księcia Kiejstuta.

Archeolog Dorota Stabrowska napisała: Trzynastowieczny Pułtusk, którego wysoka ranga znajduje potwierdzenie zarówno w źródłach pisanych, jak i archeologicznych, choć został wzniesiony jeszcze w archaicznej, wczesnośredniowiecznej formie grodu, od początku był założeniem odbiegającym od dawnych struktur i podlegał przemianom, przez co, stopniowo, coraz silniej spełniał kryteria „protomiejskości”.

(…) Centrum pułtuskiej kasztelanii majątkowej biskupstwa płockiego wytworzyło (w XIII i XIV wieku) potencjał, który umożliwił następnie, od czwartej ćwierci XIV wieku, budowę i rozwój, już na obszarze całej wyspy, miasta lokacyjnego początkowo drewnianego, ale z regularną siatką ulic, centralnym rynkiem i ceglaną wieżą ratuszową, dając początki miastu współczesnemu.

Dzieje pułtuskiego proto-miasta prezentowane są na wystawie pt. Średniowieczne proto-miasto w Pułtusku. Multimedialna ekspozycja z dziejów kasztelanii majątkowej biskupstwa płockiego, dofinansowanej ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Bibliografia:

Marek Dulinicz, Zalążki miast na wczesnośredniowiecznym Mazowszu (X-XII w.), w: „Rocznik Mazowiecki”, t. 13, red. S. Górzyński i in., Warszawa 2001, s. 11-23.

Andrzej Gołembnik, Dariusz Makowski, Marek Mierosławski, Badania na wzgórzu zamkowym w Pułtusku w latach 1976-1981, w: Pułtusk. Studia i materiały do dziejów miasta i regionu, t. 3, red. A. Gieysztor i in., Warszawa-Pułtusk 1997, s. 13-39.

Andrzej Gołembnik, Zbigniew Polak, Średniowieczny Pułtusk, w: Starożytne Mazowsze. Materiały z sesji archeologicznej, która odbyła się dnia 19 października 2006 r. w Pułtusku, Warszawa 2006, s. 103-111.

Włodzimierz Pela, Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych jako źródło poznawcze do dziejów Pułtuska od XII do XVIII wieku, w: Dzieje Pułtuska, tom I do 1795 roku, red. nauk. H. Samsonowicz, R. Lolo, Pułtusk 2016, s. 11-44.

Jerzy Piekalski, Wczesne miasta Europy Środkowej, w: Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, red. S. Tabaczyński i in., Poznań 2012, s. 266-272.

Dorota Stabrowska, Pułtusk. Badania przedlokacyjnej struktury osadniczej, w: Informacyjne środowisko rekonstrukcji. Przedlokacyjna struktura osadnicza w Pułtusku w XIII – XIV wieku, red. J. Słyk i S. Wrona, Warszawa 2015, s. 37-64.