W roku 2021 Muzeum Górnośląskie w Bytomiu sfinalizowało dwa znaczące projekty, poświęcone szeroko pojętemu dziedzictwu żydowskiemu, odnosząc się do wątków stricte lokalnych oraz do perspektywy ogólnopolskiej czy nawet europejskiej.

Pierwszy projekt zatytułowany „Ślad pokoleń. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu” obejmował wystawę, film dokumentalny wraz z towarzyszącą jej publikacją oraz liczne działania edukacyjne, skierowane do odbiorców w różnym wieku. Projekt uzyskał wsparcie Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej i realizowany jest we współpracy z Oberschlesisches Landesmuseum w Ratingen oraz Stiftung Haus Oberschlesien w Ratingen.

Czas, miejsca, ludzie, przedmioty – w tych czterech słowach zamyka się sens i koncepcja wystawy „Ślad pokoleń. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu”. Historia zbiorowości i losów jednostkowych stanowi w podjętym projekcie punkt wyjścia dla dogłębnej próby ich poznania poprzez sięganie do kontekstów historycznych, politycznych, kulturoznawczych czy obrzędowych. Narracja wystawy dotyczy historii gminy żydowskiej w Bytomiu przed wojną, w czasie jej trwania i po wojnie, z uwzględnieniem tak ważnych miejsc, jak synagoga i Żydowski Dom Modlitwy. Historia miejsc i ludzi pokazana jest przez szereg zachowanych w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu obiektów (artefaktów), które ukazują ciąg związków przyczynowo-skutkowych trwania społeczności żydowskiej w tym miejscu, od czasów największej prosperity miasta, poczynając od II połowy XIX wieku, z uwzględnieniem dramatycznych momentów, takich jak systematyczne wykluczanie Żydów z życia społecznego w latach 30. XX wieku, „Polen-Aktion”, „noc kryształowa”, wreszcie wybuch II wojny światowej i jej koniec, aż po moment powrotu i ponownego osiedlania się Żydów w Bytomiu – tej nielicznej grupy Żydów niemieckich, ale również Żydów polskich, w dużej mierze przesiedlonych z przedwojennych Kresów Wschodnich II RP. Na wystawie eksponujemy m.in. aron ha-kodesz, bima, pulpit kantora, parochet, drobne przedmioty użyteczności codziennej i obrzędowej (pieczątki, świeczniki, mezuzy, tality, lampki pamięci), związane z żydowską obyczajowością i historią bytomskiej gminy żydowskiej oraz, co warte podkreślenia, woluminy z przełomu wieków w językach hebrajskim i jidysz, opatrzone wpisami i pieczęciami własnościowymi, a także notatkami ich właścicieli.

Wystawę uzupełnia w istotny sposób film dokumentalny i publikacja „Dwa światy. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu”, obejmujące te elementy dziedzictwa materialnego i niematerialnego, których z różnych przyczyn nie można zaprezentować na wystawie poprzez zachowanie eksponaty. Motyw wiodący – dwa światy – odnosi się do świata realnego, materialnego, w którym żyjemy i funkcjonujemy, oraz świata minionego. Poprzez sięganie do wielowątkowej historii miasta obecność przedstawicieli społeczności żydowskiej w społeczno-gospodarczym życiu Bytomia, w szeregach miejskiego establishmentu (jako członków stowarzyszeń i towarzystw, donatorów fundacji stypendialnych i inspiratorów akcji charytatywnych i pomocowych) czy bytomskiego samorządu, wreszcie – idąc dalej – w szeregach mimowolnych bohaterów dramatycznych wydarzeń II wojny światowej i asymilacji w nowej, powojennej rzeczywistości – pokazana jest w kontekście zachowanych relacji i wspomnień, materiałów archiwalnych, swoistych „spotkań” z miejscami ważnymi, takimi jak np. cmentarz żydowski, a także śladów zachowanych w urbanistyczno-architektonicznej substancji miasta.

kurator: dr Joanna Lusek

Osoby realizujące projekty z ramienia Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu:

Barbara Drobny i Witalis Szołtys – koordynatorzy projektu poświęconego digitalizacji judaików ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

dr Joanna Lusek – kurator wystawy, autorka publikacji „Dwa światy. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu”, koordynator ds. organizacji konferencji i red. naukowy tomu pokonferencyjnego „Ślad pokoleń. Żydowskie dziedzictwo kulturowe w Polsce”

Magdalena Pospieszałowska – autorka programu edukacyjno-popularyzatorskiego w zakresie kultury Żydów w Bytomiu