Paleolit
Z eksploatacją krzemienia czekoladowego związane są najstarsze ślady osadnictwa w regionie Iłżeckim, reprezentowane przez ślady pobytu ludności z kręgu magdaleńskiego (od ok. 15 tys. lat. p.n.e. do 8800 p.n.e.) i kultury świderskiej( 10 600 lat p.n.e. do ok. 9600 lat p.n.e.) . Wiedzę na ten temat zawdzięczamy archeologom, którzy w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia prowadzili badania nad występowaniem i eksploatacją krzemienia : J. Budziszewskiemu i M. Bednarzowi .W latach 1990-1997, w ciągu kilku sezonów badawczych, spenetrowali oni szczegółowo obszar ponad 10 km2 pomiędzy Iłżą a Pakosławiem. Zlokalizowali wówczas na polach wsi Seredzice i Pakosław punkty eksploatacji krzemieni czekoladowych na stanowiskach Seredzice – „Hapki” i Pakosław – „Oszybka”. Owocem poszukiwań powierzchniowych a następnie badań wykopaliskowych było ponadto przebadanie szeregu towarzyszących im pracowni oraz zlokalizowanie na powierzchni wzgórz w Seredzicach i Iłży serii stanowisk środkowo- i górnopaleolitycznych. Kulturę magdaleńską reprezentowali łowcy i zbieracze, którzy w celu zdobycia skór i mięsa odbywali dalekie wędrówki, zgodnie z rytmem sezonowego przemieszczania się reniferów, migrując sezonowo w ślad za wędrówkami tych zwierząt, lub też zakładając bardziej stałe wielosezonowe obozowiska w miejscach umożliwiających kontrolę szlaków ich wędrówek. To właśnie łowcy „magdaleńscy” penetrując obszary Środkowej Europy w poszukiwaniu m.in. surowców krzemiennych o doskonałych właściwościach technicznych, dotarli jako pierwsi w okolice późniejszej Iłży.

Neolit
Podstawowym kryterium wyróżniającym młodszą epokę kamienia – epokę neolitu, jest typ gospodarki wytwórczej, obejmującej uprawę roślin i hodowlę zwierząt. Wyjątkowe znaczenie w zasiedlaniu ziem polskich we wczesnym neolicie miał rejon środkowego Dunaju. Jako pierwsza przywędrowała tu ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej. Datowana jest ona na terenie Polski od ok. 5600 p.n.e. do ok. 4900 p.n.e. Najliczniej na naszym terenie reprezentowana jest Kultura pucharów lejkowatych jedna z kultur środkowego okresu neolitu, której rozwój przypadał na czas pomiędzy ok. 3700 a 1900 r. p.n.e. Nazwę swoją zawdzięcza przewodniej i dominującej formie naczyń glinianych z brzuścem baniastym, wydłużoną, lekko rozchyloną szyjką, lub szeroko rozchylonym kołnierzem Reprezentująca ją ludność zajmowała się głównie uprawą roli oraz hodowlą, łowiectwem i rybołówstwem. Osady użytkowane były do czasu całkowitego wyeksploatowania środowiska naturalnego, po czym przenoszono je w inne miejsce. Swe cmentarzyska ludność lokowała poza obrębem osad. Powszechny rodzaj cmentarzysk to cmentarzyska płaskie, gdzie ciała układano w grobach na wznak, często w obudowach kamiennych. W latach 1996-1997, 2000 i 2005 r na stanowisku Iłża – Chwałowski Trakt 21 na powierzchni blisko 700 m2 odkryto 37 obiektów interpretowane jako grobowe. W grupie tej zidentyfikowano 7 pochówków męskich, 3 kobiece, 10 dziecięcych i 12 grobów pustych lub zupełnie zniszczonych. W zdecydowanej większości groby zorientowane były na osi wschód-zachód, a w trzech przypadkach północ-południe. Groby wybudowano z wapienia i granitu z niewielkim udziałem piaskowca. Wiek cmentarzyska określono na podstawie uzyskanej daty metodą radiowęglową C14 z grobu nr 1, na 2715 (±15 lat) r. p.n.e.

Epoka brązu

W gospodarce plemion żyjących w Europie Środkowej na progu epoki brązu nie nastąpiły zasadnicze zmiany. Przez długi jeszcze czas, w głąb epoki brązu, gospodarka rolniczo-hodowlana (w formach w zasadzie niezmienionych od neolitu) była podstawą utrzymania ludności. Poważniejsze zmiany obserwujemy w kulturze materialnej , zasadniczy przełom został spowodowany wprowadzeniem metalurgii brązu. Pojawienie się pierwszych wyrobów brązowych nie spowodowało wyparcia podstawowego surowca do wyrobu narzędzi, to jest kamienia. Narzędzia kamienne na naszych ziemiach zachowują ważne znaczenie aż do XVI w. p.n.e. W początkach epoki brązu obserwujemy też wyraźne zmiany w zwyczajach pogrzebowych, których wyrazem było upowszechnianie się obrządku ciałopalnego. Znacznie lepiej rozpoznano, bardzo istotną dla dalszego rozwoju osadnictwa regionu Iłżeckiego, kulturę łużycką. Rozwijała się ona od ok. 1350/1300 r. p.n.e. do ok. 500/400 r. p.n.e.

Ludność zajmowała się głównie uprawą ziemi oraz hodowlą zwierząt. Uprawiano pszenicę, jęczmień i proso oraz bób, groch i soczewicę, a także len i mak. Na terenie osad znajdowane są powszechnie narzędzia do uprawy roli: motyki wykonane z poroża zwierząt, rogowe kopaczki oraz wykonane z drewna radła do orania ziemi, datowane na wczesną epokę żelaza. Wśród szczątków zwierząt hodowlanych dominują: bydła rogatego, owiec, świń i koni. Wśród rzemiosł, poza garncarstwem, przez cały okres trwania kultury łużyckiej najbardziej rozwinięte było odlewnictwo metali. W regionie Iłżeckim występują stosunkowo liczne osady i cmentarzyska kultury łużyckiej. W wyniku badań powierzchniowych materialne ślady pobytu tej ludności odnaleziono na stanowiskach: osada otwarta – Iłża 11, osada – Gaworzyna 3 i Błaziny Górne 6 oraz na wielokulturowym kompleksie osadniczym: stanowisko Iłża – Chwałowski Trakt 21.

Epoka żelaza
Chronologia epoki żelaza ogólnie obejmuje trzy fazy: A – okres przedrzymski, B i C – okres rzymski i D czyli późny okres rzymski lub wczesny wędrówek ludów. We wczesnym okresie lateńskim epoki żelaza (ok. IV w. p.n.e.), większość obszaru zajętego wcześniej przez kulturę łużycką zostało objęte przez kulturę pomorską wraz z jej wschodnim odłamem – tzw. kulturą grobów kloszowych. Nazwa jej pochodzi od typowej formy pochówku, w której popielnica przykryta jest wielkim, chropowatym, odwróconym do góry dnem, tzw. kloszem. Na bazie kultury pomorskiej i tzw. kultury grobów kloszowych, w wyniku procesu „latenizacji”, wytworzyła się kultura przeworska …………………..
Najciekawszym stanowiskiem tej kultury okazało się cmentarzysko w Łączanach zajmujące pow. ok. 0,5 ha. W latach 1998-1999 wyekspolorowano na nim 59 grobów. Zmarli ,paleni byli na stosie wraz z tym co mieli na sobie. W odsłoniętych grobach zachowało się nie wszystko co pozostawiono przy zmarłym ułożonym na stosie i ofiarowywanych na drogę pośmiertną. Ze względów oczywistych nie zachowały się przedmioty wykonane z drewna i tworzyw organicznych, uległych zniszczeniu przy wysokich temperaturach towarzyszących spaleniu zwłok na stosie. Dodatkowo do grobów ( do środka urny lub w obrębie jamy grobowej ) wkładano inne przedmioty codziennego użytku w tym wyraźne atrybuty zmarłego. W grobach męskich, które zdecydowanie dominowały w tej części badanego cmentarzyska zdecydowanie dominowała broń : umba(czyli metalowy środek tarczy ) imacze tarczy , groty , ostrogi oraz rytualnie zgięte miecze. W żeńskich przęśliki, małe nożyki, igły i fibule. Skalę ważności odkrycia w Łączanach doceniono w środowisku archeologów polskich i niemieckich. W 2003 roku złoty wisiorek oraz kilkanaście elementów wyposażenia grobowego ze stanowiska w Łączanach prezentowane było w Niemczech na zamku SchlossBevern należącym kiedyś do słynnego rodu Munhchausenów na wystawie poświęconej kulturze ludu Wandalów . Wystawa stanowiła zwieńczenie europejskiego archeologicznego projektu. Rok później zabytki z naszego cmentarzyska weszły w skład wystawy pt. „Wandalowie strażnicy bursztynowego szlaku” w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Wczesne średniowiecze
We wczesnym średniowieczu osadnictwo związane było z funkcjonowaniem grodu i osady w Iłży – wokół miejsca określanego przez miejscową ludność jako „Kopiec Tatarski”, czyli na Starym Mieście. Tzw. Kopiec Tatarski to relikty grodziska stożkowatego o kształcie owalnym i zachowanych wymiarach wynoszących ok. 39 x 44 m. Znajduje się on ok. 1,5 km na północny wschód od granic dzisiejszego miasta, przy drodze na Chwałowice. Widoczny w terenie, zachowany wał zewnętrzny, dochodzi miejscami do wysokości 4 m. Określenie „gródek stożkowaty” pochodzi od formy założenia w postaci nasypu ziemnego o kształcie ściętego stożka, wysokiego na ok. 3-5 m, o średnicy u podstawy do ok. 30 m, a przy wierzchołku 10 do 15 m. W centralnej części majdanu odkryto fundamenty konstrukcji wieży. Wieża drewniana została wzniesiona na planie kwadratu o boku 9 m. Wykonana była z kwadratowych belek o wym. 30 x 30 cm, połączonych ze sobą za pomocą żelaznych gwoździ. Ściany wieży dodatkowo oblepione zostały gliną. Prawdopodobnie wykraczała poza wysokość wału i posiadała kilka kondygnacji. Wykonane w latach 1996-2000 badania wykopaliskowe na terenie osady rozlokowanej wzdłuż Iłżanki obrazują jej funkcjonowanie od X do XIII/ XIV w. We wczesnych fazach okolice Iłży były enklawą wśród dużych zalesionych przestrzeni. Rozwój tych terenów mógł nastąpić dopiero później wraz z „przebiciem” ważnego szlaku handlowego od Solca w kierunku zachodnim oraz szlaku biegnącego przez Wąchock i Tarczek w kierunku Krakowa i powstaniem tu Starego Miasta, którego zalążkiem była X-XI-wieczna osada rzemieślniczo-targowa. Osada ta wraz z powstałym gródkiem strażniczym dały początek organizmowi wczesnomiejskiemu. Do zahamowania jego rozwoju prawdopodobnie przyczynił się najazd tatarski w 1260 r. Dotychczasowe badania archeologiczne w części potwierdzają tę tezę oraz fakt, że na przełomie XIII/ XIV w. osada została powoli opuszczana , tak, że mieszkańcy „posprzątali” po sobie, zabierając wszystkie przydatne w życiu codziennym przedmioty, przenosząc się w nowe miejsce u stóp wzgórza Zamkowego do nowego lokowanego miasta.

Okres średniowiecza
Pomimo znacznych zniszczeń gospodarczych i strat demograficznych, najazdy tatarskie nie spowodowały trwałego zahamowania osadnictwa na Pogórzu Iłżeckim.
Nowe miasto przeniesiono pod najbardziej obronne wzgórze w okolicy u stóp góry zamkowej. Nie zachował się akt lokacji nowej Iłży można jednak stwierdzić ,że nadanie praw miejskich dla nowego ośrodka miało miejsce najpóźniej pod koniec XIII w.
W 1295r biskup krakowski Jan Muskata otrzymał od Wacława prawo ufortyfikowania Iłży , fosa i częstokołem czyli umocnieniami składającymi się z drewniano-ziemnego wału,który zamykał je w obrębie zbliżonym do kwadratu o bokach niespełna 200m a powierzchnia miasta obejmowała mniej niż 4 ha.
W obwarowaniach istniały pierwotnie dwie bramy:
-Radomska od zachodu –łącząca Iłżę z traktem radomskim
– Mostowa po przeciwległej wschodniej stronie łącząca główny szlak handlowy północ –południe wiodący od Tarczku, Kielc, Krakowa lub Sandomierza. Tutaj też powstało z czasem przedmieście nazwane Podzamczem.
Czworoboczny rynek miał pierwotnie kształt kwadratu o boku dł.50 m, w późniejszych latach nabrał wyglądu trapezowatego z krótszym bokiem od strony zamku o dł 55m i dłuższym od strony kościoła o dł 60m.
Z naroża rynku od strony kościoła wychodziły dwie ulice z pozostałych tylko po jednej.
Wszystkie domy mieszczańskie budowane w okresie średniowiecza wzdłuż pierzei rynku i ulic były drewniane. jedynymi murowanymi budowlami był kościół, ratusz i zamek.

Ratusz wzniesiony w okresie średniowiecza stał na środku rynku bliżej pierzei północnej ,miał ok. 30łokci szerokości i 50 łokci długości, podziemia z dwoma izbami więziennymi i jedną obszerna salę obrad od strony południowej.
W okresie średniowiecza w Iłży były 3 kościoły co wynikało z przynależności do dóbr biskupich. W 1325 r istniał już kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, utrzymany w stylu gotyckim poza murami miejskimi funkcjonował nadal drewniany kościółek najświętszej Marii Panny który w 1472r zastąpiono nową murowana świątynią oraz Kościół i szpital pw. św. Ducha ufundowany w 1448r przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego.
Około poł. XIV w. w miejscu drewniano ziemnego wału zaczęto wznosić kamienne mury miejskie i bramy. ukończone wg. Jana Długosza za biskupa Floriana z Mokrska (1367-1380).
Iłża w XIV w rządziła się prawem magdeburskim które potwierdził przywilejem 28.03.1423r Władysław Jagiełło. Wspomniany przywilej wyznaczał też cotygodniowe targi które odbywały się w Iłży w poniedziałki oraz 2 doroczne jarmarki na św. Stanisława 8 maja i na święto Matki Boskiej Zielnej (15 sierpnia).
Mieszkańcy Iłży posiadający w nim nieruchomości wybierali corocznie rajców oraz kandydatów na wójta i landwójta . Starosta klucza iłżeckiego wybierał spośród kandydatów osoby do piastowana urzędów. Mieszkańcy wybierali bez konieczności zatwierdzania ze strony starosty.
-6 przedstawicieli do rady miejskiej i 6 ławników.

Rozwijało się rzemiosło garncarskie (w 1494 garncarze iłżeccy otrzymali przywilej dotyczący wydobycia gliny od kardynała Fryderyka Jagiellończyka) , metalowe głównie kowalstwo (pierwsze wzmianki o kowalach iłżeckich pochodzą z przywileju Jana Grota z1333r). W mieście pracowały też warsztaty piekarskie , szewskie, krawieckie.
Iłża jako „stolica” klucza okolicznych dóbr biskupich odgrywała rolę ośrodka handlowego i rzemieślniczego w pierwszym rzędzie na szczeblu lokalnym. System przebiegających przez miasto traktów łączył je również z licznymi ośrodkami krajowymi oraz zagranicznymi.
Według szacunków dokonanych na podstawie świętopietrza, w połowie XIV Iłża liczyła 700 mieszkańców. W następnym stuleciu zaliczana była już do znacznych ośrodków miejskich Małopolski.