Etap I: Od pradziejów do końca XVIII w. Etap II: Lata utraty i odzyskiwania niepodległości 1794-1921

Najstarszy odcinek pradziejów ziem polskich rozpoczęło przybycie na nie gromad ludzkich, co miało miejsce 500 tys. lat temu, w epoce geologicznej zwanej plejstocenem. Najdawniejsze ślady pobytu człowieka w okolicach Częstochowy pochodzą z Jaskini Zamkowej dolnej w Olsztynie i datowane są na 50-60 tys. lat temu. Ludność paleolityczna zamieszkująca nasze tereny zainteresowana była surowcem krzemiennym. W starszym okresie epoki brązu (ok. XV-XIV w p.n.e.) na północny zachód od Częstochowy przybyły grupy ludności z terenów dzisiejszego Śląska. Najstarsze ślady osadnictwa tej grupy wiązać można z cmentarzyskami w Zbrojewsku i Opatowie. W środkowym okresie epoki brązu (ok. XIII-XII w p.n.e.) z ośrodkiem osadniczym nad środkową Liswartą utożsamiamy formowanie się grupy ludności kultury łużyckiej. W następnych wiekach ludność ta kolonizowała obszary w dół i w górę rzeki oraz nieco dalej na wschód – obecnie tereny Częstochowy i okolic. Po zaniku kultury łużyckiej przez następne kilkaset lat region częstochowski pozbawiony został wyraźniejszych śladów osadnictwa. Dopiero w 2. połowie II w. n.e. pojawiła się tutaj kultura przeworska, trwająca do poł. V w. n.e. Głównym źródłem znajomości tej kultury są cmentarzyska.

Część archeologiczna ekspozycji ukazuje pradzieje ziemi częstochowskiej od początków osadnictwa ludzkiego aż po kres starożytności. Odkrywane przez archeologów artefakty nie są w stanie zrekonstruować życia dawnych społeczeństw – brak dokumentów, archiwaliów, notatek wzbogacających wiedzę, stąd ta część wystawy, zaprezentowana w pierwszych trzech salach, została zaaranżowana tak, by odczuwalny był wyraźnie nastrój tajemniczości. Wśród najciekawszych eksponatów zobaczyć można m.in.: fragment ciosu, fragment kości udowej, kość piszczelową i łopatkę mamuta, czaszkę i kości niedźwiedzia jaskiniowego, wyroby krzemienne ze starszej epoki kamienia – paleolitu (60-50 tys. lat temu), mezolityczne wióry i odłupki krzemienne z wydmy w Przymiłowicach koło Olsztyna ze środkowej epoka kamienia – mezolitu (8-5,4 tys. przed Chrystusem), toporki i siekierki z okresu neolitu (ok. 5400 do 2200/2100 przed Chrystusem), amforkę kultury ceramiki sznurowej, pochówki kultury łużyckiej, około IX w. przed Chrystusem, wyroby ceramiczne znalezione w grobach ludności kultury łużyckiej (około XIV/XIII – V w. przed Chrystusem), naczynia gliniane wykonane przez ludność kultury łużyckiej, skarb wyrobów brązowych z Łobodna (naszyjniki, nagolennik, bransoleta), pochówki kultury przeworskiej, wyroby metalowe i ceramikę kultury przeworskiej.

W kolejnych salach ukazana jest historia miasta Częstochowy: okres od średniowiecza do końca schyłku Rzeczpospolitej szlacheckiej. Pierwsza wzmianka o Częstochowie umieszczona została w dokumencie biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża wystawionym w 1220 roku i dotyczyła wsi Częstochowa, usytuowanej w rejonie dzisiejszego Rynku Wieluńskiego. Na wystawie cytowane są fragmenty ważnych dokumentów, takich jak ten wyżej wymieniony, lub kolejnych, m.in. dokumentu króla Kazimierza Wielkiego z 1356 roku, wystawionego Leonardowi i Kanimirowi przywileju lokacyjnego dla dwóch wsi w ich władztwie częstochowskim, dokumentu księcia Władysława II Opolczyka z 3 maja 1377 roku z najstarszą wzmianką o mieście Częstochowie, dokumentu fundacyjnego klasztoru Paulinów na Jasnej Górze wystawionego przez księcia Władysława Opolczyka w 1382 roku, w którym nadał on klasztorowi Częstochówkę.

Kolejne fragmenty wystawy obrazują ukształtowanie się ustroju administracyjnego: oglądać można mapy, makietę zamku olsztyńskiego, narzędzia gospodarcze, skarby monet i inne źródła materialne. Część kolejna ekspozycji przedstawia Częstochowę w okresie od początku XVI wieku do 1793 roku. Wśród prezentowanych eksponatów na uwagę zasługują m.in.: pieczęcie miasta Częstochowy z 1501 i 1564 roku, sztychy przedstawiające oblężenie twierdzy Jasna Góra przez wojska szwedzkie w XVI wieku, militaria, takie jak napierśniki, napleczniki, moriony, broń drzewcowa, broń palna, broń biała, plan oblężenia twierdzy Jasna Góra. W ostatniej sali na parterze Ratusza ukazana została Częstochowa w dobie Sejmu Czteroletniego, wraz z wykazem imiennym częstochowian, którzy w nim uczestniczyli.

Dalszą część wystawy Dzieje miasta Częstochowy, poświęconą utracie i odzyskiwaniu niepodległości w latach 1794-1921, prezentujemy na piętrze Ratusza.

W sali pierwszej przedstawiamy eksponaty oraz dokumenty odwołujące się do wieku XVIII i XIX, począwszy od podpisanego pomiędzy Rosją i Prusami w 1793 roku II rozbioru ziem I Rzeczypospolitej, po połączenie Starej i Nowej Częstochowy w jeden „organizm” miejski w latach 1823–1826. Znajdziemy tu wiele ciekawych i rzadkich egzemplarzy broni białej i palnej – wśród nich szablę Kawalerii Narodowej pochodzącej z czasów insurekcji kościuszkowskiej, jak i inne, głównie z okresu napoleońskiego. Jednak nie tylko militaria przypominają owe czasy. Również mapy, takie jak „Partie Du Théatre De La Guerre En Pologne De L’année 1794”, na której zaznaczono miejsca ważniejszych bitew stoczonych podczas insurekcji, oraz dokumenty, które nawiązują naturalnie do bitwy pod Szczekocinami, zdobycia twierdzy jasnogórskiej w 1806 roku przez wojska polsko-francuskie, obrony twierdzy w 1809 roku przez majora Kajetana Stuarta przed wojskami austriackimi, jak i ostatniego w dziejach „Fortalitium Marianum” oblężenia z 1813 roku.

Eksponaty prezentowane na ścianach i w gablotach przybliżają również życie samych częstochowian, w tym ludności żydowskiej. Mamy tutaj zaprezentowaną „Ankietę dotyczącą stanu miasta z 1794 roku”, którą przeprowadzali urzędnicy pruscy w mieście, oraz fragmenty testamentów mieszczan z pierwszej połowy XIX wieku. Niezwykle ciekawe są pierwsze pieniądze papierowe, zwane biletami skarbowymi, które wyprowadzono do obiegu w 1794 roku.

Uwagę przyciągają materiały kartograficzne pochodzące z okresu połączania obu miast, a których oryginały znajdują się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Należy zaznaczyć, że po połączeniu Częstochowa stawała się czwartym pod względem wielkości miast w Królestwie Polskim, po Warszawie, Lublinie i Kaliszu.

Następna sala poświęcona jest epizodom powstańczym. W roku 1830 wybuchło powstanie listopadowe. Walki toczyły się z daleka od Częstochowy, ale nie oznacza to, że częstochowianie nie brali w nich udziału. Najmocniej widoczny jest on w odniesieniu do działalności dwóch deputowanych do sejmu Królestwa Polskiego z lat 1830–1831. Jednym z nich był Tomasz Kantorbery Tymowskiego, którego podpis pod aktem detronizacji cara prezentowany jest na ścianie. Drugim Walenty Józef Zwierkowski, pochodzący z Mokrzeszy pod Częstochową, twórca hasła „za wolność naszą i waszą” oraz polskich barw narodowych. Oprócz udokumentowania ich działalności, w tej części wystawy znajdują się również liczne militaria z epoki dwóch powstań, w tym prawdopodobnie najcenniejszy eksponat z okresu powstania styczniowego – kosa bojowa sygnowana nazwiskiem jej właściciela Hilarego Gampfa.

Za szybami znajdują się druki ulotne wydane przed wybuchem powstania listopadowego i samej sytuacji w Królestwie Polskim. Możemy więc zapoznać się z amnestią cara dla tych, którzy porzucą polską sprawę i powrócą pod władzę carską oraz ogłoszeniem carskim o skróceniu służby żołnierzy polskich wcielonych po Powstaniu Listopadowym do wojska carskiego. Amnestia nie obejmowała „podżegaczy z 29 listopada”, uczestników walk, Naczelników i członków Rządu Najwyższego w Królestwie. Tuż obok tego dokumentu prezentujemy Oświadczenie o detronizacji cara z tronu polskiego.

Po drugiej stronie sali znajdują się eksponaty związane z okresem walk powstańców styczniowych. Atmosferę epoki przybliża odezwa ugrupowania Czerwonych z 1863 roku – „Bracia Rodacy!”. Na wydrukach przedstawiono również głównych dowódców powstania styczniowego, których oddziały przemierzały ziemię częstochowską, oraz największe bitwy stoczone w naszym regionie przez powstańców z wojskami rosyjskimi. W sali znajduje się również makieta huty w Pankach, w której powstańcy próbowali odlewać działa.

W kolejnej sali zaprezentowano rozwój Częstochowy jako ośrodka przemysłowego, który rozpoczął się pod koniec XIX wieku. Budowa Kolei Warszawsko–Wiedeńskiej – co obrazuje „Mapa Europy Środkowej z Częstochową w Guberni Piotrkowskiej – a dodatkowo położenie Częstochowy nad Wartą, gwarantowały dostarczanie fabrykom niezbędnej ilości wody, co dla przemysłu włókienniczego i chemicznego miało priorytetowe znaczenie. Poważną rolę odegrały również złoża rudy oraz pokłady wapienia, którego używano do wypalania wapna i jako taniego budulca. Tym właśnie tłumaczy się powstanie w mieście i na jego obrzeżach wielu zakładów przemysłowych.

Na wystawie prezentowane są jedynie wybrane zakłady. Na uwagę zasługują drewniane matryce do druku tapet pochodzące z „Gnaszyńskich Zakładów Wyrobów Papierowych”. Podobną produkcję miała również „Częstochowska Fabryka Obić Papierowych Gerke i Spółka”. Niezwykle ciekawa jest ogromna panorama fabryki wyrobów bawełnianych i jutowych Towarzystwa Przędzalniczego „La Czenstochovienne” oraz plan generalny budowy huty żelaza „Częstochowa” z 1896 roku. W gablotach prezentowane są także takie eksponaty, jak: wzornik z Zakładów Przemysłu Bawełnianego „CEBA” z 1912 roku, książeczka robotnicza fabryki przędzy czesankowej „Peltzer i Synowie” z 1891 roku oraz liczne produkty miejscowego przemysłu. Wystawa przedstawia również część pamiątek związanych z wystawą rolniczo-przemysłową z 1909 roku, m.in. puchar ufundowany dla prezesa komitetu Wystawy Przemysłu i Rolnictwa, księcia Stefana Lubomirskiego.

W 1891 roku w Częstochowie było 18 zakładów i fabryk, w 1900 roku – 67, a w 1904 roku już ponad 70. Rozwijało się również drobne rzemiosło. W 1891 roku było 260 warsztatów, za to w 1904 roku już 678. Ówczesne cechy utraciły jednak swoje pierwotne znaczenie – ze stowarzyszeń producentów stały się organizacjami zrzeszającymi w większości rzemieślników wykonujących usługi. Na wystawie możemy zobaczyć m.in. lady cechów kowali oraz rzeźników, dyplom czeladniczy Urzędu Starszych Zgromadzenia Ślusarzy w Częstochowie z 1904 roku oraz sztandar Zgromadzenia Mistrzów Kowalskich w Częstochowie z 1902 roku.

W następnej sali tematem przewodnim są rozmaitego typu stowarzyszenia i towarzystwa, w których wyrażała się energia częstochowian. W licznych szufladach prezentowane są dokumenty i pisma różnych instytucji związanych z Częstochową. Znajdziemy w niej m.in. dokumenty założonego w Częstochowie w 1909 roku Oddziału Stowarzyszenia Kupców Polskich w Warszawie, jak również powołanego w 1900 roku Częstochowskiego Towarzystwa Pożyczkowo-Oszczędnościowego. Na ścianie zaznaczona została również działalność Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”, nieco więcej uwagi poświęcono Ochotniczej Straży Pożarnej, która od roku 1871 prowadziła ożywioną działalność, a od roku 1901 posiadała już własną orkiestrę. Na wystawie prezentowane są m.in. sztandar oraz hełm Straży Ogniowej w Częstochowie. W bezpośrednim związku są eksponaty związane z pożarem wieży jasnogórskiej w 1900 roku oraz jej odbudową, co obrazuje nam fotografia, na której możemy zaobserwować brak wieży na kościele jasnogórskim oraz stojący pod Szczytem pomnik cara Aleksandra II. Kolejny sztandar w tej sali należał do „Częstochowskiego Towarzystwa Cyklistów i Motocyklistów”. Towarzystwo powstało w 1919 roku, jednak swoją działalność rozpoczęło już 1893 roku pod nazwą „Częstochowscy Towarzysze”. Na tym etapie wystawy możemy się także zapoznać z biogramem dr. Władysława Biegańskiego, lekarza i filozofa, który mieszkał w Częstochowie w latach 1883–1917. Był wybitnym naukowcem – cenionym przez całe ówczesne pokolenie lekarzy – autorem podręczników z zakresu medycyny i filozofii. Był także założycielem i prezesem wielu częstochowskich towarzystw.

W ciągu 40 lat Częstochowa przekształciła się całkowicie pod względem gospodarczym i społecznym. Z miasteczka nastawionego wyłącznie na funkcje handlowo-usługowe, stała się miastem produkującym. Zabudowę ówczesnej Częstochowy – z przełomu XIX i XX wieku – możemy dodatkowo podziwiać w zaaranżowanym fotoplastikonie.

Tę część wystawy kończy „rotunda”, w której umieszczono pamiątki po organizacjach i ludziach, którzy z bronią w ręku postanowili upomnieć się o niepodległość Polski. Sporo informacji o działalności niepodległościowej przynosi „Goniec Częstochowski”. Niemieckie, drastyczne zarządzenia oddają klimat życia w mieście w czasie I wojny światowej. Ukazuje nam to m.in. apel prezydenta miasta Jana Głazka, który zwracał się 8 sierpnia 1914 roku w „Gońcu Częstochowskim” „Do Ludności miasta Częstochowy” o natychmiastowe spełnienie żądań okupanta.

Poprzez dobór materiałów starano się oddać działania zaborców zmierzające do wykorzystania ludności polskiej, czego symbolem jest odezwa cara Mikołaja II „Dla Polaków! Jutrzenka dla Polski” z sierpnia 1914 roku, w której wzywał Polaków do wspólnej walki z Niemcami i Austriakami. Kolejne tablice ukazują legionistów z Częstochowy, w tym braci Pasierbowiczów poległych w walce o niepodległość w 1916 roku i 1920 roku. Kolejne tablice zaznaczają udział Częstochowian w powstaniach śląskich i wojnie polsko-bolszewickiej. Mamy tu także odwołanie do Polskiej Organizacji Wojskowej, której głównym celem było szkolenie wojskowe ludzi oraz przygotowanie środków technicznych do przyszłej walki zbrojnej o niepodległość Polski. W częstochowskim POW było wielu szanowanych obywateli – co pokazuje nam zdjęcie za szybą. Na wystawie mamy również odwołanie do Armii Polskiej we Francji – zwaną popularnie Armią Hallera. Z okresu jej istnienia we Francji pochodzi m.in. fotografia Wiktora Strokołowskiego – późniejszego architekta częstochowskiego.

Społeczeństwo Częstochowy – podobnie jak cały obszar ziem polskich, po którym przeszła linia frontu – wyszło z okupacji niemieckiej z dużymi stratami materialnymi i zastojem gospodarczym. Nadszedł czas odbudowy i stworzenia takiego państwa, które będzie w stanie przeciwstawić się wrogom zewnętrznym i przełamać skutecznie wewnętrzne problemy.

Serdecznie zapraszamy do obejrzenia wystawy, która przybliża dzieje miasta, począwszy od pradziejów, w sposób niezwykle obrazowy – autorami aranżacji są artyści plastycy Włodzimierz Karankiewicz, Tadeusz Kosela i Bożena Mszyca, zaś autorami scenariusza merytorycznego pracownicy Muzeum Częstochowskiego: Magdalena Wieczorek-Szmal, Maciej Kosiński (archeologia), Andrzej Kuźma, Małgorzata Szczęsna, Łukasz Pabich, Mariusz Grzyb (historia) pod nadzorem zastępcy dyrektora ds. naukowych Elżbiety Miszczyńskiej.