Ekspozycja przedstawia dzieła polskiej sztuki średniowiecznej i nowożytnej, pochodzące ze zbioru gromadzonego od XIX wieku, które prezentowane są w zabytkowych wnętrzach Pałacu Biskupa Erazma Ciołka. Najważniejszą częścią wystawy są obrazy i rzeźby gotyckie, od XIV do początku XVI wieku, wśród nich fascynująca rzeźba Madonny z Krużlowej (ok. 1410), jak również najstarsze małopolskie epitafium obrazowe upamiętniające rycerza Wierzbiętę z Branic.

Najświetniejsze dary, depozyty i zakupy dzieł sztuki dawnej wpłynęły do Muzeum Narodowego w czasach obu pierwszych dyrektorów - Władysława Łuszczkiewicza (1828-1900) i Feliksa Kopery (1871-1952). Strategia pozyskiwania zbiorów była wyzbyta typowej dla wielkich muzeów ekspansywności. Opierała się raczej na talentach negocjacyjnych dyrektorów, będących zarazem uznanymi autorytetami w zakresie muzealnictwa i nauki. Choć zwykle ograniczano się do starań o "rzeczy niepotrzebne" – dzieła sztuki sakralnej nieużywane już podczas sprawowania kultu, wyposażenie rozbieranych kościołów, przebudowywanych domów i budynków publicznych – zbudowano kolekcję bogatą w eksponaty niezwykłej jakości.

Sztukę dawną wystawiano już w najstarszej galerii Muzeum – w Sukiennicach. Nadto (1928-1961) czynna była ekspozycja rzeźby kamiennej w Wieży Ratuszowej. W latach 1947-1996 działała w Kamienicy z fundacji Szołayskich galeria Polskiej sztuki cechowej od wieku XIV do XVIII. Od roku 2007 eksponaty z tej galerii (i wiele innych, wcześniej przechowywanych w magazynach) oglądać można w Pałacu biskupa Erazma Ciołka.

Najcenniejszą część zbioru stanowią dzieła sztuki gotyckiej i wczesnorenesansowej. Pozwalają one prześledzić wszystkie etapy rozwoju sztuki na naszym obszarze, począwszy od romanizmu (kamienna rzeźba architektoniczna), poprzez kolejne fazy sztuki gotyckiej (idealizowany "styl piękny" przełomu XIV/XV w. - "Matka Boska z Dzieciątkiem z Krużlowej Wyżnej", przełom realistyczny około połowy w. XV - "Ukrzyżowanie z Korzennej", epoka powstawania wielkich nastaw ołtarzowych w krakowskich kościołach klasztornych w l. 60. XV w. - Ołtarz Dominikański, Ołtarz Augustiański) aż po kulminację późnego gotyku w dziełach Wita Stwosza ("Chrystus w Ogrojcu", ok. 1485).

Galeria prezentuje wszystkie typowe "zadania" jakie stawiał przed gotyckim artystą pobożny fundator: nastawy ołtarzowe ilustrujące liturgię powszechną (ołtarz z Lusiny), przedstawienia dewocyjne służące indywidualnym praktykom modlitewnym ("Pietà z Biecza"), rekwizyty dramatyczne ("Osiołek Palmowy z Szydłowca"), upamiętnianie zmarłych ("Epitafium Wierzbięty z Branic"), dekorowanie architektury (malowany strop z Kóz koło Bielska-Białej).

Okres renesansu reprezentowany jest przez północną (malarze frankońscy: Michael Lancz z Kitzingen, Hans Dürer), jak również włoską odmianę tego stylu (Giovanni Maria Padovano). Natomiast w części poświęconej sztuce barokowej znajdujemy zarówno potężne figury asystencyjne z Ukrzyżowania w kościele Mariackim jak i drobne "szkice rzeźbiarskie", modele, które służyły później przy wykonywaniu pełnowymiarowych figur ("Matka Boska z Dzieciątkiem" w stylu Baldassare Fontany).

Osobną częścią ekspozycji sztuki barokowej jest sala poświęcona staropolskim zwyczajom pogrzebowym. Można tu obejrzeć portrety trumienne, katafalk w kształcie gryfa, żałobne chorągwie i szaty liturgiczne - fascynujące świadectwa ówczesnej obyczajowości. Galerię zamyka pokaźny zbiór dawnego polskiego malarstwa portretowego, reprezentatywny zarówno dla mody dworskiej jak i "gustu sarmackiego", a także zespół obrazów ilustrujący początki polskiego malarstwa historycznego.

Opracowanie: Wojciech Marcinkowski