Gabinet Rycin i Rysunków Książąt Czartoryskich MNK prezentuje zespół grafik wykonanych w technice mezzotinty, zwanej także „sztuką czarną”, pochodzących z okresu XVIII i XIX wieku. Mezzotinta z (języka włoskiego – półton) należy do technik rytowniczych, w których odbitki nie przypominają rysunku, lecz raczej dzieło malarskie utrzymane w tonacji czarno-białej.

Efekt miękkiego, płynnego przechodzenia tonów od głębokiej aksamitnej czerni, poprzez różne odcienie szarości, aż do bieli, jest wynikiem specyficznego opracowania metalowej płyty graficznej. Lico miedzianej płyty w całości nacina się, po czym partie, które mają być jaśniejsze, są wygładzane w mniejszym lub większym stopniu. Powierzchnie, które powinny być białe, poleruje się do połysku. Malarski efekt, jaki otrzymuje się po wykonaniu odbitki, sprawił, że stosowano tę technikę do reprodukcji wybitnych dzieł malarstwa. To mezzotinty są często jedynym śladem po zniszczonych lub zaginionych obrazach – tak jak w przypadku eksponowanego tu portretu Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej Williama Dickinsona (1746-1823), którego pierwowzór autorstwa François Gérarda z 1804 roku spłonął w Warszawie podczas powstania w 1944 roku.

Mezzotinta wynaleziona została przez heskiego artystę amatora, Ludwiga von Siegena (1641-1680), z zawodu oficera. Do jej rozpowszechnienia w Europie przyczynił się inny wojskowy artysta amator, książę Ruprecht von der Pfaltz (1619-1682) oraz jego współpracownik, Wallerant Vaillant (1623-1677), czynni na terenie Niemiec, Holandii, a także Anglii. To właśnie na Wyspach Brytyjskich mezzotinta osiągnęła swój największy rozwój, zapoczątkowany działalnością rytowników niemieckich i holenderskich, a następnie dzięki twórczości artystów miejscowych, którzy reprodukowali znakomite ówczesne malarstwo, głównie portretowe.

Na kontynencie „sztuka czarna” rozwinęła się głównie w trzech ośrodkach: Amsterdamie, Augsburgu i Wiedniu, przy czym stosunkowo rzadko pojawiała się na terenie Niemiec (głównie w Norymberdze, Ratyzbonie  czy Moguncji). Również we Francji, we Włoszech i w Hiszpanii manière noire się nie przyjęła.

W Polsce mezzotinty wykonywał pochodzący z Augsburga – Matthaeus Deisch (1724-1789) oraz jego uczennica Kunegunda z Sanguszków Czacka (1727-1787). Jednak ich twórczość, choć interesująca, nie jest najwyższych lotów.

Schyłek zainteresowania mezzotintą nastąpił ok. poł. XIX wieku, poprzedzony krótkim epizodem z pojawieniem się odbitek wielobarwnych, których najsłynniejszym twórcą był Niemiec francuskiego pochodzenia działający w Anglii i we Francji, Jacob Christoffel Le Blon (1667-1741).

Dziś możemy zaobserwować powrót do techniki mezzotinty w środowisku polskich rytowników, nie służy jednak ona do reprodukowania dzieł sztuki malarskiej, lecz wykorzystuje walory do tworzenia grafiki artystycznej.

Na obecnym pokazie prezentujemy wczesne mezzotinty autorstwa Bernharda Vogla (1683-1737) czynnego w Norymberdze, ukazujące postaci jej prominentnych mieszkańców. Duży zespół rycin z kręgu wiedeńskiego tworzą portrety rodziny Czartoryskich i Poniatowskich, z portretem króla Stanisława Augusta rytowanym przez Johanna Petera Pichlera (1765-1807) na czele.

Szkołę angielską reprezentują portrety Izabeli z Flemingów Czartoryskiej Giuseppe Marchiego (1752-1808) oraz wizerunki cesarzowej Elżbiety Aleksiejewny i George’a Byrona, autorstwa Charlesa Turnera, a także przedstawienia Zofii Zamoyskiej i Fryderyka Augusta Wettina, króla saskiego, wykonane przez Wiliama Dickinsona (1746-1823).

Ze szkoły augsburskiej pochodzi piękna mezzotinta z odbitą na atłasie sceną Zwiastowania, będąca ilustracją do tezy doktorskiej, rytowana przez Gottlieba Heissa I (+1740). Ośrodek augsburski był słynnym na całą Europę centrum „produkcji” owych tez, często dekorowanych przedstawieniami religijnymi lub alegorycznymi.

Mezzotintę niderlandzką reprezentuje przedstawienie Odpoczynku w czasie ucieczki do Egiptu Pietera van Bleecka (1695/1697-1764), czynnego także w Londynie oraz autoportret Petera Schencka (1660-1718/1719), jednego z najpłodniejszych twórców mezzotinty w Amsterdamie.

Bożena Chmiel