KAŻDY KAMIEŃ MA SWOJĄ HISTORIĘ – CZAS POZNAĆ JE WSZYSTKIE

Nowa, imponująca wystawa stała Wawel Podziemny. Lapidarium.

W pałacowych piwnicach odsłaniamy nieznany dotąd zbiór nowożytnych detali architektonicznych i kamiennych rzeźb odkrywanych podczas badań i zabezpieczanych w czasie prac konserwatorskich od XIX wieku po czasy współczesne. Zwiedzający po raz pierwszy zobaczą, jak budowano renesansową rezydencję, doświadczą ukrytej przez wieki historii oraz poznają dzieło ludzi, którym zawdzięczamy zachowanie budowli wawelskich.

Lapidarium to „muzealny zbiór kamieni, kamiennych posagów, nagrobków, fragmentów budowli…”, prezentowany na powietrzu lub w pomieszczeniach zamkniętych (w języku łacińskim lapidarius oznacza „dotyczący kamieni”, od lapis, lapidis – „kamień”). Encyklopedyczna formuła nie wyczerpuje bogactwa treści zawartego w tym słowie.

W okresie renesansu, gdy odradzało się zainteresowanie kolekcjonerstwem, w prywatnych kolekcjach najwyżej cenione były dzieła kompletne. Fragmenty kamiennych dekoracji architektonicznych stanowiły więc jedynie uzupełnienie gromadzonych dzieł malarstwa, rzeźby, złotnictwa i ceramiki. W wieku XVIII zaczęto powoli dostrzegać związane z nimi treści historyczne i naukowe. Pierwsze muzeum, w którym zgromadzono jednorodny pod względem charakteru zbiór kamiennych elementów, powstało w Weronie. Wraz z nowym nurtem romantyczno-sentymentalnym w kulturze europejskiej fragmenty detali architektonicznych i kamienny wystrój budowli zyskują nowe treści.

Emocjonalno-estetyczne walory „ułomków” wykorzystywane były do wkomponowania w parkach sztucznych ruin. Wiek XIX to czas wielkich odkryć archeologicznych. Pozyskane w wyniku eksploracji ogromne ilości fragmentów dawnej kamieniarki tworzą wielkie kolekcje muzealne. W pobliżu wykopalisk powstają muzea i specjalne ekspozycje muzealno-archeologiczne. We współczesnych placówkach poświęconych historii architektury również przewiduje się miejsce dla zbiorów lapidarialnych.

Historia zbioru

Wawelskie lapidarium ma długą i burzliwą historię. Jego początki są nierozerwalnie związane z odzyskiwaniem Wawelu z rąk austriackich. Tomasz Pryliński (1847-1895), autor projektu odnowienia zamku królewskiego, doceniał naukową i konserwatorską rolę „ułomków architektonicznych”. W latach 1880-1882 przeprowadził wykopaliska przed północną i wschodnią elewacją pałacu królewskiego, których efektem był pokaźny zbiór detali architektonicznych. Fragmenty te umożliwiły mu rekonstrukcję elementów wystroju architektonicznego pałacu usuniętych w czasie adaptacji rezydencji królów polskich na koszary. Detale pozyskane przez Prylińskiego umieszczono w szopie pełniącej rolę prowizorycznego magazynu, która nie zabezpieczała jednak w sposób właściwy cennego zbioru. Zabiegi związane ze zorganizowaniem bardziej odpowiednich pomieszczeń trwały długo. W tym czasie doszło do znacznego rozproszenia kolekcji. W 1894 roku odnotowano już tylko dziewięćdziesiąt fragmentów z liczącego początkowo 478 pozycji zbioru. Austriaccy żołnierze bezceremonialnie używali mniejszych kamieni do szlifowania posadzek, a większe rozbijali i wykorzystywali jako budulec przy wznoszeniu nowych obiektów koszarowych.

W wyniku prac restauracyjnych prowadzonych przed rokiem 1939 pod kierunkiem Zygmunta Hendla (1862-1929) i Adolfa Szyszko-Bohusza (188301948) wawelskie lapidarium zostało znacznie wzbogacone. Na gromadzenie i przechowywanie zbiorów przeznaczone zostały pomieszczenia pierwszego piętra nad stajniami królewskimi. Niestety w czasie okupacji hitlerowskiej większość zabytków uległa zniszczeniu. Przetrwała tylko niewielka kolekcja licząca ledwie 164 obiekty.

Dzisiaj, dzięki trwającym nieprzerwanie od okresu powojennego pracom konserwatorsko-restauracyjnym wzbogacającym kolekcję, zbiór liczy ponad trzy tysiące obiektów.

Przestrzeń ekspozycyjna

Ekspozycja nowożytnych detali architektonicznych mieści się we wschodnim skrzydle pałacu królewskiego. Wypełnia historyczne przestrzenie renesansowych piwnic i jest integralnie powiązana z częścią eskpozycji Wawel Zaginiony. Podziemny rezerwat architektoniczny stanowi ciąg historycznych pomieszczeń powstałych w pierwszej ćwierci XVI wieku. Biegnące w amfiladzie, przykryte ceglanymi sklepieniami kolebkowymi, wzniesiono je przy użyciu wielu elementów kamiennych pochodzących z rozbiórki pałacu gotyckiego. Profile detali architektonicznych użytych wtórnie jako budulec najniższej kondygnacji nowego gmachu widoczne są w ścianach pomieszczeń, co daje niezwykły efekt estetyczny i ekspozycyjny. Są to lapides viventes – żywe kamienie. Ponadto w pomieszczeniach piwnicznych przetrwały czytelne ślady wcześniejszych budowli i urządzeń gotyckiego zamku – dolna część wieży Jordanka czy studnia pałacowa. Elementy te stanowią część narracji ekspozycyjnej odnoszącej do średniowiecznej zabudowy zamku górnego i jako świadkowie przeszłości przemawiają do nas mową kamieni.

Kamienne budowle na wzgórzu wawelskim powstawały od przełomu stuleci X i XI. Cenny materiał z rozbieranych starszych budowli był wykorzystywany przy wznoszeniu nowych gmachów. Praktykę tę stosowano w całej długiej historii murowanej zabudowy w obrębie wzgórza. Pozyskiwanie, zabezpieczanie, inwentaryzacja i opracowywanie zbioru stanowią podstawowy cel działalności Lapidarium Zamku Królewskiego na Wawelu. Magazyn studialny, w którym udostępniamy „kamienne skarby”, to ekspozycja łącząca elementy autentyzmu wnętrz wawelskich z prawdą przechowywanego w nim zbioru.

dr Beata Kwiatkowska-Kopka, kuratorka wystawy,
kierowniczka Działu Lapidarium i Rezerwatów