Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie powstał w 1818 r. i jest najstarszym publicznym zbiorem grafiki i rysunku w Polsce, a do 1939 r. był również zbiorem największym. Mimo ogromnych strat poniesionych w czasie II wojny światowej (ok. 60%) zachował wyjątkową pozycję w dziejach polskiego kolekcjonerstwa ze względu na rangę artystyczną i historyczną posiadanych zasobów. W Gabinecie Rycin znajduje się ok. 50 tys. dzieł pochodzących z XVI do XX w.: rycin luźnych i w woluminach, rysunków artystycznych i architektonicznych. Najpełniej reprezentowane są wieki XVII i XVIII, przeważa twórczość artystów szkół zachodnioeuropejskich. Gabinet Rycin przechowuje, gromadzi i udostępnia swoje zbiory, prowadzi także działalność naukową, wystawienniczą oraz dydaktyczną.

Podstawą utworzenia zbioru stał się Gabinet Rycin króla Stanisława Augusta, obejmujący ryciny i rysunki (głównie XVII-XVIII w.) ułożone w większości tematycznie w specjalnych tekach. W 1818 r. z inicjatywy Stanisława Kostki Potockiego kolekcję zakupiono dla Uniwersytetu Warszawskiego od spadkobierców. Potocki ofiarował w latach 1818-1821 również część własnej kolekcji rysunków i rycin, w tym prace mistrzów szkół europejskich XVI-XVII w. Pozyskane dzieła przydzielono do utworzonej w 1816 r. Biblioteki, a nazwa kolekcji królewskiej – Gabinet Rycin – objęła całość zasobów graficznych uniwersytetu.

Po upadku powstania listopadowego Gabinet Rycin wywieziono do Petersburga (1832 r.), wcielając do zbiorów Carskiej Akademii Sztuk Pięknych i łącząc z kolekcjami Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i ks. Eustachego Sapiehy z Dereczyna. W 1923 r., na podstawie traktatu ryskiego, Gabinet Rycin wraz z przyłączonymi zbiorami powrócił do Warszawy. W latach 1924-1939 zasoby powiększyły się (zakupy, dary, wpływy biblioteki po 1832 r.), a do najważniejszych nabytków należały: archiwum Tylmana z Gameren, kolekcje Dominika Witke-Jeżewskiego, dr Izydora Krzemickiego (drzeworyty chiaroscuro XVI-XVIII w.) oraz Henryka Grohmana (grafika zachodnioeuropejska i polska przełomu XIX i XX w.).

Okres 1939-1945 był w dziejach Gabinetu Rycin wyjątkowo tragiczny. Z ponad stu tysięcy obiektów straty wojenne objęły ok. 60%, całą bibliotekę podręczną, archiwum fotograficzne, inwentarze i katalogi. Niemieckie władze okupacyjne dokonały grabieży najbardziej wartościowych dzieł, ponadto część zbioru spłonęła w budynku Biblioteki Ordynacji Krasińskich (1944 r.). Dzięki akcji rewindykacyjnej rozpoczętej tuż po ustaniu działań wojennych, zdziesiątkowany zbiór powrócił do biblioteki, a Gabinet Rycin funkcjonował już w styczniu 1946 r. W 1955 r. został przeniesiony do pałacu Tyszkiewiczów-Potockich przy Krakowskim Przedmieściu, zaś od roku akademickiego 2001/2002 znajduje się w nowym gmachu Biblioteki Uniwersyteckiej.

Kolekcje

Ryciny dawnych mistrzów XVI-XVIII w.

W Gabinecie Rycin reprezentowane są niemal wszystkie szkoły i okresy grafiki europejskiej (najpełniej XVII-XVIII w.), słabo zaś polonika. Do znakomitych należą zespoły wczesnej grafiki włoskiej i niemieckiej XV-XVI w. (Andrea Mantegna, Marcantonio Raimondi i jego szkoła, wszystkie cykle graficzne Albrechta Dürera). Szkołę niderlandzką XVI w., flamandzką i holenderską XVII-XVIII w. reprezentują: Lucas van Leyden, antwerpska rodzina Sadelerów (serie religijne, portrety), Jacob Matham (alegorie, sceny religijne, rodzajowe), Adriaen van Ostade (sceny z wieśniakami), prekursor mezzotinty Wallerant Vaillant i in. Piękny zespół tworzą miedzioryty i drzeworyty szkoły Rubensa (Lucas Vorsterman, Paulus Pontius, Boetius i Schelte à Bolswert, Christoffel Jegher i in.), powielające w rycinach dzieła tego malarza oraz największy w polskich kolekcjach zbiór dzieł graficznych Rembrandta.

Ze szkoły włoskiej XVI-XVIII w. znaleźli się najwybitniejsi rytownicy i malarze uprawiający grafikę: twórca monotypii Giovanni Benedetto Castiglione, poeta i pejzażysta Salvator Rosa, autor licznych poloników Stefano della Bella (w tym 2,5 metrowy Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu), Wenecjanie: Marco Alvise Pitteri, architekt Michele Marieschi (weduty), rodzina Tiepolo (kaprysy, Scherzi). Wyjątkowym zespołem jest niemal pełne œuvre graficzne Piranesiego i jego syna Francesca (antyczne zabytki, budowle Rzymu, Carceri) z biblioteki króla Stanisława Augusta.

Z prac mistrzów francuskich XVII-XVIII w. wyróżniają się liczne akwaforty Jacques’a Callota (pejzaże, kaprysy, cykl Okropności wojny) oraz miedzioryty wybitnych portrecistów: Roberta Nanteuilla i Gerarda Edelincka. Bogato jest reprezentowana francuska i angielska grafika barwna (Gilles Demarteau, Louis M. Bonnet, Jean-François Janinet, Pierre-Louis Debucourt, William Wyne Ryland, Francesco Bartolozzi), jak również angielska mezzotinta (Richard Earlom, John R. Smith, Valentin Green).

Unikatową kolekcję tworzą barwne drzeworyty chiaroscuro XVI-XVIII w., największy tego typu zbiór w Polsce (ponad 200), zawierający prace najwybitniejszych mistrzów XVI-XVII w. (Ugo da Carpi, il. na okładce Diogenes).

Rysunki artystyczne XVI-XX w.

Zespół, liczący ok. 3500 rysunków mistrzów szkół europejskich (reprezentowanych często jedną pracą), twórców polskich i w Polsce działających, ma zróżnicowany charakter. Większość doborowych nazwisk pochodzi z kolekcji Stanisława Augusta, Stanisława Kostki Potockiego oraz Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Bogato reprezentowana jest szkoła włoska XVI-XVIII w. – są tu m.in. prace Perina del Vagi, malarza i biografa artystów Giorgia Vasariego, Francesca Salviatiego, Alessandra Alloriego, Bartolomea Passarottiego, jednej z nielicznych malarek: Elisabetty Sirani i Giovanniego Battisty Piranesiego (fantazje architektoniczne). Wybitne nazwiska znajdujemy w szkole niderlandzkiej XVI w. oraz flamandzkiej i holenderskiej XVII w. Zwraca uwagę projekt witraża Pietera Coecka van Aelst, miniatury z kręgu Fransa Florisa dokumentujące zaślubiny księcia Parmy Alessandra Farnese z Marią Portugalską, pejzaże Paulusa Brila, Roelanta Savery’ego i Esaiasa van de Velde, przede wszystkim zaś rysunki Petera Paula Rubensa, Jacoba Jordaensa i Rembrandta van Rijn.

Szkoła francuska reprezentowana jest głównie pracami artystów XVIII w., wśród których wymienić należy projekt herbu Rzeczypospolitej i Stanisława Augusta François Bouchera, rysunki Charles’a Natoire’a, Jeana-Baptiste’a Oudry’ego, Edme’a Bouchardona, a także sangwinowe pejzaże i zespół contre-epreuves z przerysów zabytków antycznych Jeana-Honoré Fragonarda. Skromniej przedstawia się szkoła niemiecka (wiele prac anonimowych), choć i tu nie brak godnych uwagi dzieł mistrzów XVI w., jak Hans Suess von Kulmbach i Hans von Aachen.

Wśród artystów polskich i obcych działających w Polsce ważne są zespoły rysunków Jana Chrystiana Kamsetzera (m.in. z podróży na Bliski Wschód i do Włoch), Franciszka Smuglewicza (projekty obrazów, studia z antyku, historia starożytna, judaica), Józefa Walla, Ferdynanda Pincka i Zygmunta Vogla.

W grupie rysunków XIX-XX w. przeważają prace artystów polskich: Wincentego Smokowskiego, Jana Matejki, Leona Wyczółkowskiego, Józefa Pankiewicza, Franciszka Siedleckiego, Józefa Mehoffera, Tadeusza Makowskiego, Wacława Wąsowicza i Zbysława Marka Maciejewskiego. Twórczość artystów europejskich tego okresu reprezentują prace m.in. Constantina Guysa, Féliciena Ropsa i Emila Orlika.

Rysunki architektoniczne i dekoracyjne

Wyjątkowo cenny zespół rysunków architektonicznych i dekoracyjnych (ponad 3,5 tys.) jest ściśle związany z historią i kulturą Polski. Reprezentują go archiwum Tylmana z Gameren oraz projekty z 2 poł. XVIII i 1 poł. XIX w., pochodzące w większości z kolekcji króla Stanisława Augusta, dopełnionej zbiorami Dominika Witke-Jeżewskiego, Stanisława Patka, Sapiehów z Dereczyna i Lubomirskich z Łańcuta.

Unikatowe w skali europejskiej archiwum Tylmana z Gameren, architekta i inżyniera wojskowego osiadłego od 1666 r. w Polsce, liczy ponad 800 rysunków. Są to projekty budowli sakralnych (kościół Sakramentek, Bernardynów na Czerniakowie), epitafiów i nagrobków, pałaców (Krasińskich), willi, dworów, budowli użyteczności publicznej oraz fortyfikacji.

Zbiór Stanisława Augusta stanowi bezcenny materiał badawczy do architektury i urbanistyki oświecenia oraz twórczości m.in. Jakuba Fontany, Dominika Merliniego, Jana Chrystiana Kamsetzera, Efraima Schrögera, Jakuba Kubickiego. Szczególnie ważne są projekty przebudowy Zamku Królewskiego, a wśród nich rysunki architekta Victora Louis’a i projekty wyposażenia wnętrz Jeana-Louisa Prieura, rzeźbiarza i dekoratora. Osobną grupę tworzą prace dotyczące Łazienek Królewskich, Ujazdowa, Świątyni Opatrzności, katedry św. Jana, a także rezydencji w Grodnie, Jordanowicach, Białymstoku, Wiśniowcu i in. Zespół królewski uzupełniają kolekcje Witke-Jeżewskiego i Patka tworzące niegdyś tzw. „Teki Mintera”, zbiór pułkownika Wilhelma H. Mintera, inżyniera i dyrektora budowli wojskowych. Projekty te, w większości dotyczące Warszawy i okolic, związane są z mecenatem mieszczańskim oraz magnackim. Obok licznie reprezentowanej twórczości Szymona Bogumiła Zuga (500; pałace, kamienice, kościoły i in.), znajdują się tam prace samego Mintera oraz projekty architektów królewskich.

Z kolekcji Eustachego Sapiehy z Dereczyna pochodzi interesujący zespół rysunków, związanych z fundacjami Aleksandra Sapiehy i twórczością architekta Jana S. Beckera. Słabszy artystycznie zbiór z Łańcuta (projekty sygnowane m.in. przez Jana Griesmayera, Chrystiana Piotra Aignera, Jakuba Hempla, Franciszka Marię Lanciego) odnosi się do działalności budowlanej Izabelli Lubomirskiej i rodziny Potockich w ich posiadłościach rodowych: Łańcucie, Lwowie i Wiedniu.

Grafika XIX-XX w.

Zbiór stosunkowo dobrze ukazuje rozwój litografii, udokumentowanej dziełami artystów obcych (Jean-Auguste-Dominique Ingres, Achille Deveria, Honoré Daumier, Gavarni) oraz polskich, w szczególności pionierskimi odbitkami hr. Aleksandra Chodkiewicza oraz pracami Jana Feliksa Piwarskiego i Maksymiliana Fajansa.

Początki nowoczesnej grafiki artystycznej reprezentują dzieła wybitnych grafików europejskich, polskich i amerykańskich 2 poł. XIX i pocz. XX w. Są to m.in. prace artystów francuskich takich, jak Camille Corot, Felix Bracquemond, Edouard Manet i Henri de Toulouse-Lautrec, niemieckich, jak Max Liebermann, Lovis Corinth, Max Slevogt, belgijskich, jak James Ensor, a zwłaszcza Felicien Rops (ponad 200 prac). Twórczość artystów angielskich i amerykańskich ukazują m.in. ryciny Franka Brangwyna, Josepha Pennella i Jamesa McNeil Whistlera, zaś skandynawskich – przede wszystkim dzieła Edvarda Muncha i Andersa Zorna. Zwraca uwagę duży zespół prac czeskiego grafika Emila Orlika.

Na bogaty dział grafiki polskiej tego okresu składają się liczne prace m.in. Leona Wyczółkowskiego, Józefa Pankiewicza, Władysława Skoczylasa, Feliksa Jabłczyńskiego, Józefa Mehoffera, a także Franciszka Siedleckiego, Konstantego Brandla, Jana Skotnickiego, Jana Rubczaka, Wojciecha Weissa, Karola Mondrala i Tadeusza Makowskiego. Należy także wymienić większe zespoły prac grafików-ilustratorów (Stefan Mrożewski, Stanisław Ostoja-Chrostowski, Tadeusz Cieślewski syn). Twórczość artystów 2 poł. XX w. ukazują m.in. prace Jonasza Sterna, Jerzego Panka, Józefa Gielniaka, Jana Dobkowskiego.