Gabinet Rękopisów gromadzi materiały rękopiśmienne (w tym kodeksy pergaminowe) od średniowiecza do czasów najnowszych. Ponadto przechowywane są tu prace doktorskie obronione na Wydziałach Uniwersytetu Warszawskiego: Polonistyki, Biologii, Geologii (do 1974 r.) oraz Fizyki (do 1985 r.).

Historia

Historia zbioru rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie sięga roku 1816, tj. początków istnienia Biblioteki. Pierwszą kolekcję stanowiły obiekty pochodzące ze zbioru Biblioteki Liceum Warszawskiego, rękopisy zgromadzone przez Bibliotekę przy Sądzie Apelacyjnym i zespoły pozyskane przez dyrektora Samuela Bogumiła Lindego m. in. z klasztorów na terenie Królestwa Polskiego. Okres do 1830 r. był czasem dynamicznego wzrostu ilościowego kolekcji tak, że w przeddzień wybuchu powstania listopadowego zbiór liczył ok. 2 tys. jednostek inwentarzowych, z czego prawie połowę stanowiły kodeksy średniowieczne. Klęska powstania mocno ugodziła w Uniwersytet i Bibliotekę. W ramach represji znaczną część rękopisów skonfiskowano i przewieziono do Petersburga. Na miejscu zostały 303 pozycje, które uznano za nieszkodliwe z punktu widzenia polityki carskiej.

Odtąd aż do lat 60-tych XIX w. zbiór rękopisów powiększał się nieznacznie i nie był też należycie wykorzystywany. Ogólny zastój życia naukowego Uczelni, przy tym znikoma ilość prac badawczych nad manuskryptami powodowała, że ograniczano się raczej do prac porządkowych i katalogowych.

Radykalną zmianę przyniósł rok 1862, kiedy to Uniwersytet wznowił działalność pod nazwą Szkoły Głównej (do 1869 r.). Ustawa o wychowaniu publicznym w Królestwie Polskim z maja 1862 r. nakładała na Bibliotekę Główną obowiązek nie tylko urządzenia i utrzymania, ale także pomnażania zbiorów. Ten względnie pomyślny okres trwał także w okresie Cesarskiego Uniwersytetu w latach 1869-1915; w 1915 r. zbiór liczący wówczas ok. 1380 jednostek ewakuowano do Rostowa n/Donem.

W ramach rewindykacji w latach 20-tych BUW odzyskała znaczną część utraconych kolekcji; zobowiązana była jednak przekazać je Bibliotece Narodowej, co zostało zrealizowane w trzech partiach w roku 1930, 1931 i 1936.

Choć w okresie dwudziestolecia międzywojennego nabytki rękopiśmienne nie były liczne, to i tak do września 1939 udało się zgromadzić ponad 4,1 tys. rękopisów.

Ostatnią nieodwracalną tragedią dla kolekcji była klęska powstania warszawskiego w październiku 1944 r. — około 4 tys. rękopisów stanowiących blisko 95% zasobu rękopiśmiennego Biblioteki Uniwersyteckiej, wraz ze zbiorami specjalnymi innych bibliotek warszawskich, zostało spalonych przez okupantów niemieckich.

W pierwszych latach po wojnie ocalonym fragmentem przedwojennego zasobu (262 rękopisy) opiekował się bezpośrednio Dyrektor BUW, historyk i rękopiśmiennik – Adam Lewak. W 1949 r. zorganizowany został i na stałe wprowadzony do struktury Biblioteki Oddział Rękopisów, w którym obecnie znajduje się ok. 5 tys. jednostek rękopiśmiennych i ponad 1,5 tys. prac doktorskich.

Kolekcje

Obok kilkunastu kodeksów średniowiecznych (najstarszy z IX w.), cennymi źródłami historycznymi są materiały z okresu staropolskiego (XVI-XVIII w.), wśród nich archiwalia zgromadzeń zakonnych kapucynów, augustianów, kanoników regularnych, karmelitów, miscellanea szlacheckie, autografy pisarzy Oświecenia (Ignacego Krasickiego, Stanisława Trembeckiego, Franciszka Zabłockiego, fragmenty archiwum Józefa Wybickiego. Z liczby ponad 150 luźnych dokumentów i dyplomów (XII-XIX w.) zwartą całość stanowią rękopisy dotyczące Mogielnicy, wśród nich średniowieczne nadania książąt mazowieckich.

Ciekawa jest kolekcja Towarzystwa Naukowego Warszawskiego powstałego w 1907 r., wywodzącego się z koła warszawskich członków krakowskiej Akademii Umiejętności. Zbiór przekazany w 1945 r. to przede wszystkim spuścizny członków Towarzystwa, m.in. Aleksandra Jabłonowskiego, Bronisława Chlebowskiego, Samuela Dicksteina, Feliksa Kucharzewskiego oraz Michała Federowskiego (m.in. kolekcja materiałów etnograficznych z Białorusi zachodniej), a także papiery po gen. Janie Krukowieckim.

Osobny zespół stanowią materiały Kościoła Ewangelicko-Reformowanego z archiwaliami od XVI do XX wieku, zawierającymi źródła do dziejów reformacji i ruchu dysydenckiego w Polsce. Także ten zespół przekazany został do BUW w 1945 r. Stanowią go: fragmenty archiwum dawnej Jednoty Ewangelicko-Reformowanej Małopolskiej (XVI-XIX w.), archiwum seniora generalnego Kościołów Ewangelicko-Reformowanych i prezesa Konsystorza Ewangelicko-Reformowanego w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim Karola Diehla, akta Zboru Ewangelicko-Reformowanego w Warszawie i niektórych zborów z terenu Królestwa Polskiego, fragmenty spuścizn duchownych i wyznawców m.in. Aleksandra Woydego i Józefa Spleszyńskiego.

Większymi grupami proweniencyjnymi są także spuścizny pisarzy, uczonych, działaczy politycznych i społecznych XIX i XX wieku, m.in.: Marii Dąbrowskiej i jej męża Mariana Dąbrowskiego, Stanisława Stempowskiego, Stanisława Posnera, Ludwika Krzywickiego, Karola Sulikowskiego, Stanisława Broniewskiego „Orszy”, Roberta Bieleckiego, niektórych profesorów UW (Stefana Pieńkowskiego, Witolda Kuli, Antoniego Mączaka i innych)

W zbiorach Gabinetu znajdują się także autografy utworów i listy pisarzy: Stefana Żeromskiego, Juliana Tuwima, Teofila Lenartowicza, Marii Konopnickiej, Elizy Orzeszkowej, Antoniego Słonimskiego i innych.

Materiały dokumentujące II wojnę światową znajdują się w archiwach Szarych Szeregów, Biura Informacji i Propagandy Armii Krajowej, szefa warszawskiego Kedywu Józefa Romana Rybickiego, w spuściźnie Roberta Bieleckiego.

Odrębną niewielką grupę stanowią rękopisy orientalne, w językach: tureckim, perskim, arabskim, ormiańskim i hebrajskim.

Do dyspozycji czytelników Gabinetu pozostaje też biblioteka podręczna licząca ponad 3,7 tys. wol., posiadająca własny katalog alfabetyczny i przedmiotowy. W uzasadnionych przypadkach pozycje książkowe mogą być udostępniane w Czytelni Ogólnej BUW.