Początek szamotulskiej kolekcji przypada na 1994 rok. Muzeum zaczęło wtedy otrzymywać obiekty sztuki cerkiewnej zatrzymane przez służby celne przemytnikom na granicy.

Kolekcja liczy około 1200 obiektów. Z tego tylko około 350 ikon znajduje się na ekspozycji stałej. W skład zbioru wchodzą: ikony wykonane tradycyjną techniką, czyli temperą na desce – około 750 obiektów, metaloplastyka (ołtarzyki podróżne, krzyże i plakiety metalowe) – około 300 obiektów oraz tzw. drobnica (czyli małe medaliony wykonane techniką emalii) – 141 obiektów. Najmniejszą częścią zbioru są cerkiewne utensylia. Jest to zaledwie kilka lampek oliwnych i tzw. ręczników na ikony.

Zbiór nie ma charakteru jednorodnego, ikony pochodzą z różnych warsztatów Rosji, dzisiejszej Ukrainy i Białorusi. W pewnym stopniu wskazać możemy poszczególne szkoły ikonopisarskie: Palech, Mstiera, Chołuj, Moskwa. Pojawiają się też ikony charakterystyczne dla staroobrzędowców, z metalowymi formami na drewnianym podobraziu. Oprócz ikon kanonicznych wykonanych w dobrych pracowniach ikonopisarskich, znaczną część kolekcji stanowią obiekty powstałe w małych warsztatach rzemieślniczych, realizujących zamówienia ubogich klientów. Do tej grupy obiektów zaliczamy tzw. krasnuszki – zwane inaczej ikonami suzdalskimi, podkładnice – ikony wykonane specjalnie pod metalowe ryzy oraz oleodruki na desce i blasze. Ikony te charakteryzują się zazwyczaj dość niskim poziomem technicznym i artystycznym.

W zbiorze dominują głównie prace XIX-wieczne. Najstarsze ikony datowane są na wiek XVII. Kilka ikon pochodzi z XVIII stulecia. W kolekcji najwięcej jest ikon z wizerunkami Matki Bożej – w różnych wariantach ikonograficznych i świętych – tu palma pierwszeństwa zdecydowanie przypada świętemu Mikołajowi Cudotwórcy. Wśród ikon chrystologicznych najczęściej pojawia się Chrystus Pantokrator, a najrzadziej Mandylion. Najmniejszą grupę stanowią przedstawienia ikon kalendarzowych i świątecznych.

Ikony metalowe podzielić można na trzy grupy: krzyże, plakiety i ołtarzyki podróżne. Ich proweniencja i datowanie nie są zbadane. W przypadku pojedynczych obiektów wskazać można ich pochodzenie: Guślice, Pomorcy – Wyg, Moskwa. Obiekty pochodzą z okresu od XVII do XX stulecia.

Najciekawszą grupę stanowi jednak zbiór małych ikon emaliowanych, najprawdopodobniej jedyny taki w Polsce. Te niewielkie plakietki służyły głównie do ozdoby ksiąg i szat liturgicznych. Ich popularność przypadła szczególnie na XVIII, XIX i początek XXwieku. Wyróżniamy trzy wiodące ośrodki: Moskwę, Sankt Petersburg i Rostów Wielki. Najwięcej zachowanej do czasów współczesnych „drobnicy” pochodzi z Rostowa. Także w Muzeum – Zamek Górków stanowi ona znaczną część zgromadzonej kolekcji.

Muzeum jest również właścicielem ikony współczesnej prezentującej Matkę Bożą z Dzieciątkiem autorstwa Jerzego Nowosielskiego.

Kolekcja ikon jest niewątpliwie wiodącą na tle pozostałych zbiorów muzeum. To ona rozsławiła placówkę na całą Polskę i kraje Europy.

Anna Król