Na nowej wystawie „Lublin. Pamięć Miejsca” pozostało wiele elementów z poprzedniej. Podkreślamy w ten sposób, że wnętrze Ośrodka z wypełniającymi je kolejnymi wystawami jest jak drzewo, które wciąż rośnie – pojawiają się nowe gałęzie, a inne usychają.

Wystawa została zbudowana jako wnętrze archiwum dlatego ważnym elementem scenograficznym nadającym jej taki charakter są metalowe regały ze stojącymi na nich tysiącami segregatorów. Każdy z segregatorów został przypisany konkretnemu domowi – znajdują się w nich wszelkie dostępne materiały archiwalne, zdjęcia, nagrane wspomnienia o tym właśnie domu, czy też teksty literackie związane z tym domem. Integralną częścią wystawy jest osiem stanowisk komputerowych pozwalających na przeglądanie zawartości baz danych (ikonografia, historia mówiona, teksty) – podkreśla to jeszcze bardziej, że jesteśmy we wnętrzu wielkiego Archiwum.

Zwiedzanie wystawy rozpoczyna się od miejsca, w którym zbudowana została instalacja artystyczna poświęcona nagranym przez Ośrodek wspomnieniom (Ściana Pamięci – Ściana Głosów). Z pomieszczeniem tym, w którym przez wiele lat (w tym w czasie wojny) znajdowało się mieszkanie, związana jest dramatyczna historia osoby, która w czasie wojny tu mieszkała. Historię tą można wysłuchać w krótkim wspomnieniu jej bohaterki. Kontur tego mieszkania został wyrysowany w skali 1:1 na podłodze tego pomieszczenia.

Przechodząc przez wystawę oglądamy setki zdjęć, słuchamy wykreowanych dźwięków przedwojennego miasta – jednocześnie wszędzie widzimy ułożone na półkach segregatory. Na wystawie wyeksponowanych jest kilka miejsc poświęconych: rodzinie Hartwigów, Józefowi Czechowiczowi, Józefowi Łobodowskiemu, Annie Langfus, Władysławowi Panasowi, Ludwikowi Fleckowi, Heniowi Żytomirskiemu. Symche Wajsowi...

Część wystawy opowiadająca o życiu Żydów w Lublinie (do 1939 r.) kończy się w miejscu, w którym można obejrzeć makietę przedwojennego Lublina. Druga część wystawy „Pamięć  Światła – Pamięć Sprawiedliwych” poświęcona jest pamięci o zagładzie społeczności żydowskiej w Lublinie. Jest to też opowieść o Sprawiedliwych, o tych którzy ratowali Żydów w czasie Holocaustu. Ma ona formę instalacji artystycznej.

Opowieści Miasta – Miejsca

Przejście przez wystawę rozpoczyna się od sali 1, w której zostało umieszczone archiwum Historii Mówionej. Zbudowana jest tutaj instalacja artystyczna (Ściana Pamięci – Ściana Głosów) poświęcona nagranym przez ośrodek wspomnieniom o przedwojennym, polsko-żydowskim Lublinie. W skrzyneczkach tworzących Ścianę Pamięci można odsłuchiwać wspomnienia mieszkańców miasta o jego atmosferze i charakterystycznych miejscach (ulice, place itp.). Możemy też posłuchać języka jidysz i hebrajskiego, czy też legendy o przybyciu Żydów do Lublina. W jednej ze skrzyneczek znajduje się dramatyczna opowieść osoby mieszkającej w tym właśnie miejscu (w czasie wojny było tu mieszkanie). Znajduje się tu też mapa przedwojennego Lublina i zdjęcie lotnicze miasta żydowskiego.

Stare Miasto

Wychodzimy z sali i idziemy korytarzem. Wzdłuż ściany jest umieszczony bardzo charakterystyczny dla wystawy element scenograficzny. Jest to rodzaj pudła, które – zamontowane na ścianach – prowadzi nas przez całą wystawę. W pudle zostały umieszczone dziesiątki przeglądarek do zdjęć – minifotoplastykonów. W tej części wystawy prezentowane są zdjęcia charakterystycznych miejsc związanych ze Starym Miastem (ul. Dominikańska, ul. Archidiakońska, ul. Grodzka, Brama Grodzka, ul. Olejna, ul. Noworybna, ul. Rybna, ul. Jezuicka). Są tu też wydzielone miejsca poświęcone rodzinie Hartwigów oraz Józefowi Czechowiczowi i jego Poematowi o mieście Lublinie.

Dzielnica Żydowska / „Archiwum Miasta”

W tej części wystawy prezentowane są następujące ulice i miejsca związane z lubelskim miastem żydowskim: ul. Podzamcze, ul. Jateczna, ul. Szeroka, ul. Zamkowa, Brama Zasrana, Szeroka 28, Wielka Synagoga. Jest tu też miejsce poświęcone Władysławowi Panasowi.

Stefan Kiełsznia – Fotograf Lublina

W korytarzach znajdujących się w Bramie Grodzkiej możemy zobaczyć kolejne zdjęcia ulic dzielnicy żydowskiej (ul. Lubartowska, ul. Nowa, ul. Kowalska) oraz miejsce poświęcone Stefanowi Kiełszni, fotografowi tej dzielnicy.

W dalszej części wystawy możemy zobaczyć zdjęcia kolejnych ulic dzielnicy żydowskiej. Są to: ul. Krawiecka, ul. Lubartowska, ul. Cyrulicza, ul. Nadstawna, ul. Furmańska, ul. Ruska, ul. Nowa i inne.

Jest tu też miejsce poświęcone najważniejszym książkom (literatura, poezja, dokument) związanym z Lublinem: Poemat o mieście Lublinie Józefa Czechowicza, Gog i Magog Martina Bubera, Sztukmistrz z Lublina Isaaca Bashevisa Singera, Podróż do Polski Alfreda Dӧblina, Dziewięć bram do tajemnic chasydów Jiriego Langera, Żydowskie Miasto w Lublinie Majera Bałabana, Umarli nie chwalą Boga Jankewa Glatsztejna, Ballada lubelska Józefa Łobodowskiego, Mój Lublin Róży Fiszman-Sznajdeman, Suche łzy Nechamy Tec, Dzieje Żydów w Lublinie Szlomo Barucha Nissenbauma, Fakty i wydarzenia z życia lubelskich Żydów Symchy Weissa, Księga Pamięci (Paryż 1952), Sefer Zikkaron Lublin (Tel-Aviv 1957), Memorbuch Henryka Grynberga. Są tu też miejsca w których możemy dowiedzieć się o: Jesziwie i Majerze Szapirze, Annie Langfus, Jakubie Glatsztejnie, Ludwiku Flecku, Nimrodzie Ariavie.

Makieta – Archiwum fotografii Lublina

W sali tej umieszczona jest makieta Starego Miasta i dzielnicy żydowskiej z okresu przed II wojną światową. Są tu też mniejsze makiety: Wieniawy, Starego Kirkutu i ul. Lubartowskiej. Znajduje się tu również archiwum fotografii miasta Lublina. Na jednej ze ścian wisi skrzynka stanowiąca rodzaj archiwum rodziny Żytomirskich. Możemy w nim zobaczyć zdjęcia Henia Żytomirskiego robione mu przez ojca w kolejnych latach życia aż do 1939 roku. Obok okna, przez które widać stojącą na ul. Grodzkiej kamienicę o numerze 19 została umieszczona informacja o historii tej właśnie kamienicy.

Zagłada Miasta Żydowskiego

Po przejściu części wystawy poświęconej codziennemu życiu przedwojennego lubelskiego żydowskiego miasta, dochodzimy do miejsca, w którym rozpoczyna się opowieść o jego zagładzie.

Symbolicznym rozdzieleniem tych dwóch, diametralnie różnych przestrzeni wystawy – jednej opowiadającej o życiu, a drugiej o śmierci – jest drewniana framuga z pustym otworem po mezuzie. Została ona wyjęta podczas remontu jednego z pożydowskich domów blisko Bramy Grodzkiej. Po obu stronach framugi zostały umieszczone naprzeciwko siebie dwa zdjęcia. W przestrzeni wystawy opowiadającej o mieście przed Zagładą widać zrobione w maju roku 1939 zdjęcie Henia Żytomirskiego, małego żydowskiego chłopca stojącego obok jednego z lubelskich budynków. Było to jego ostatnie zdjęcie. Henio nie przeżył wojny – zginął na Majdanku.

Henio – ze zdjęcia z roku 1939 – patrzy w głąb czarnego korytarza, na którego końcu znajduje się zrobione kilkadziesiąt lat później zdjęcie miejsca przy którym stał.

Przez framugę z pustym miejscem po mezuzie wchodzimy w zupełnie inną przestrzeń – podkreśla to również czarny kolor ścian.

W czarnej przestrzeni korytarza słyszymy dźwięk wiatru, nagrany na Majdanku, w miejscu, gdzie znajdują się prochy spalonych ofiar z tego obozu. Po przejściu stromych schodów korytarza przechodzimy do następnego, również całkowicie wyciemnionego pomieszczenia.

Pamięć Zagłady – fotografie getta

W centralnym punkcie sali znajduje się pulpit z ekranem, na którym wyświetlane są kartki z nazwiskami mieszkańców miasta żydowskiego. Lista ta została sporządzona w 1942 roku i zawiera 4500 nazwisk. Nazwiska te są również wyczytywane przez lektora. Na środku pomieszczenia stoi duża, drewniana framuga wyjęta podczas remontu z bramy pożydowskiego domu. We framudze widoczny jest oświetlony, pusty otwór po mezuzie. Za bramą znajduje się czarna ściana a w niej kilkadziesiąt okrągłych szczelin. W każdej z nich umieszczone są kolorowe slajdy ze zdjęć żydowskiej dzielnicy zrobione przez niemieckiego żołnierza w roku 1941. Widać na nich mieszkańców dzielnicy żydowskiej z opaskami z gwiazdą Dawida na rękach. Przechodzimy do następnej sali.

Martwy las

Sala ta wypełniona jest stojącymi, uschniętymi pniami drzew, które tworzą martwy las. Przechodząc przez to miejsce, musimy przeciskać się pomiędzy tymi martwymi drzewami. Słyszymy tu mówiony w języku jidysz wiersz Jakuba Glatsztejna Umarli nie chwalą Boga poświęcony Zagładzie. Wiersz czyta w języku jidysz jeden z ostatnich lubelskich Żydów, znających ten język. Wiersz można również przeczytać w języku jidysz, w języku polskim oraz w języku angielskim. Autor wiersza urodził się w Lublinie. Po Zagładzie poeta dokonał wyboru pisania tylko w jidysz – języku zamordowanego narodu. Lublin stał się dla niego symbolem Zagłady.

„Pamięć Sprawiedliwych – Pamięć Światła”

Z czarnej, ściśniętej i klaustrofobicznej przestrzeni przechodzimy w otwartą, białą przestrzeń olbrzymiego strychu. Na białej ścianie, znajdującej się naprzeciwko wejścia w tę przestrzeń, umieszczono tabliczki z wypalonej gliny z nazwiskami Sprawiedliwych. W samym centrum tej białej przestrzeni znajduje się regał w całości wypełniony segregatorami, z których każdy przypisany jest konkretnemu Sprawiedliwemu. W segregatorach umieszczone są dokumenty związane z historiami ratowania Żydów.
Przy regale umieszczona jest instalacja dźwiękowa w taki sposób, że zbliżając się do niego, słyszymy chór nałożonych na siebie głosów Sprawiedliwych, opowiadających swoje historie. Co pewien czas z tego chóru wyłania się rozpoznawalny dla słuchacza fragment którejś historii.

W tej przestrzeni są również zainstalowane skrzyneczki, z których po otwarciu słyszymy fragmenty poszczególnych relacji Sprawiedliwych. W każdej skrzyneczce można przeczytać dokładną informację o Sprawiedliwym i jego historii.
W przestrzeni strychu zostało wydzielone miejsce, gdzie jest „opowiedziane” Misterium „Jedna Ziemia – Dwie Świątynie” (2000), pierwsze działanie ośrodka związane ze „Sprawiedliwymi”.

Tomasz Pietrasiewicz