Dzisiejsza wiedza o przeszłości ludzi, ich życiu codziennym, obrzędowości, zmieniającym się relacjom społecznym, czy rozwoju technologii – od epoki kamienia niemal do progu współczesności – jest rezultatem stu kilkudziesięciu lat prowadzenia badań archeologicznych. W ich trakcie odkrywano i prowadzono prace wykopaliskowe na tysiącach stanowisk, dziś w większości zazwyczaj bezimiennych, lub znanych wyłącznie specjalistom, czy takich, które – jak osada obronna ludności kultury łużyckiej w Biskupinie – trafiły do powszechnej świadomości. Wszystkie je łączy jeden wspólny mianownik – pochodzące z nich źródła archeologiczne pozyskiwano za pomocą metod wykopaliskowych. Umożliwiają odpowiednie dokumentowanie odkryć i fachowe wydobywanie znalezisk ale są bezpowrotnie niszczące pierwotny układ nawarstwień kulturowych, czy obiektów. Dążąc do zdobywania wiedzy o przeszłości archeolodzy poszukiwali i poszukują metod, które umożliwiają uzyskanie oczekiwanego celu naukowego w sposób mało inwazyjny, czy bezinwazyjny. Dzięki nim archeologia pozyskuje nowe źródła informacji, służą też określaniu granic stanowisk archeologicznych, które należy otoczyć ochroną. W końcu wskazują miejsca, na których z różnych powodów przeprowadzenie badań wykopaliskowych jest jednak niezbędne.

Celem wystawy „Archeologia bez łopaty” jest pokazanie dzisiejszego oblicza archeologii, przybliżenie niektórych kierunków rozwoju, które w przyszłości będą w tej nauce zajmować coraz bardziej poczesne miejsce. Jedną z nich jest archeologia podwodna. Śródlądowe wody w Polsce, zarówno jeziora jak cieki, kryją wielkie bogactwo – często świetnie zachowanego – dziedzictwa archeologicznego. Życie ludzkie od zarania związane było z wodami, a na strefach brzegowych kumulowała się znacząca część aktywności osadniczej, gospodarczej, czy obrzędowej. Bez jej rozpoznania i udokumentowania wszelkie opracowania wszelkie opracowania archeologiczne bazujące na badaniach prowadzonych wyłącznie na lądzie są obarczone znaczącym błędem. W rozpoznaniu podwodnego archeologicznego dziedzictwa Polski od kilkudziesięciu lat specjalizuje się Instytut Archeologii Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Rezultatem prowadzonych badań jest szereg spektakularnych odkryć dokonywanych przede wszystkim w jeziorach północnej Polski – wśród nich drewnianych konstrukcji mostów czy osad nawodnych. Niektóre z wydobytych zabytków prezentowane są na naszej wystawie. Obok jezior bardzo ważne jest rozpoznanie elementów dziedzictwa archeologicznego w rzekach. Od kilku lat związane z tym penetracje prowadzone są w Gwdzie. Ich efekty są częścią naszej ekspozycji. Jej uzupełnieniem jest prezentacja ekwipunku i strojów, które nurkowie wykorzystywali w swojej pracy.

Rozwój technologiczny naszej cywilizacji znalazł swoje zastosowanie także w archeologii. Zawdzięczamy mu liczne sensacyjne i zdumiewające odkrycia. Nie tylko uzupełniły one obecny stan wiedzy o informacje wcześniej nieosiągalne, ale nierzadko doprowadziły do skorygowania i przewartościowania sformułowanych wcześniej teorii. Wśród nowych, nieinwazyjnych metod identyfikacji elementów dziedzictwa archeologicznego wyróżnia się tak zwana archeologia teledetekcyjna. Rozwinęła się z archeologii lotniczej, która do analiz wykorzystywała zdjęcia wykonywane z balonów, samolotów czy innych statków powietrznych. Obecnie w interpretacjach wykorzystuje się także lotnicze i satelitarne metody teledetekcyjne. Wśród nich najbardziej spektakularną, choć przecież nie jedyną, jest lotniczy skaning laserowy LiDAR. Dzięki niemu na terenach niedostępnych lub trudno dostępnych dla tradycyjnych penetracji archeologicznych ujawniono tysiące stanowisk charakteryzujących się własnymi formami terenowymi: grodzisk, kurhanów, dróg, ale także nawet śladów pól uprawnych z okresu średniowiecza i starszych. Przykładowe osiągnięcia archeologii teledetekcyjnej prezentuje następna część ekspozycji.

W warsztacie badawczym archeologii znalazły zastosowanie także osiągnięcia nauk tak od niej odległych jak fizyka, czy chemia. Trzy główne metody geofizyczne – magnetometria, georadarowa i elektrooporowa – w sposób nieinwazyjny ujawniają różnego rodzaju obiekty: pozostałości domostw, obiektów obrzędowych, grobów, palenisk, czy warowni. Na wystawie zapoznać się można z przykładowymi zobrazowaniami tej metody.

Około 30% powierzchni Polski to tereny zalesione. Są to obszary, które do niedawna znajdowały się na uboczu zainteresowań archeologów. Przełomem było wypracowanie metodyki poszukiwań powierzchniowych dostosowanej do specyfiki gospodarki leśnej jak i wykorzystanie wspomnianego wcześniej skaningu laserowego LiDAR. Od trzynastu lat na terenie Nadleśnictwa Zdrojowa Góra prowadzone są pierwsze w Polsce systematyczne powierzchniowe penetracje, nastawione na rejestrację stanowisk archeologicznych nie posiadających własnych form terenowych. W rezultacie na terenie, który na mapach był pustką osadniczą odkryto jak dotąd blisko 250 pozostałości osad, obozowisk, koczowisk, czy cmentarzysk pochodzących od okresu mezolitu (X/IX tys. – VI/V tys. p.n.e.) do nowożytności. Zastosowanie tradycyjnych metod prowadzenia poszukiwań jak i osiągnięć metod teledetekcyjnych doprowadziło do powstania nowej specjalizacji: archeologii leśnej. Na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile podejmowane są działania mające na celu ochronę obiektów dziedzictwa kulturowego. Każde z nadleśnictw przechodziło lub obecnie jeszcze przechodzi odpowiednią inwentaryzację. W jej efekcie każdy zidentyfikowany punkt wprowadzany jest do leśnej dokumentacji. W zależności od jego wartości, czy podatności na zniszczenie formułowane są dla niego wskazania: od wyłączenia z działań gospodarczych do braku przeciwwskazań dla jej prowadzenia. Dzięki temu lasy podlegające RDLP w Pile w sposób najbardziej kompletny zabezpieczają obiekty dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń. Na ekspozycji zaprezentowano przykładowe odkrycia i działania dla pięciu przykładowych nadleśnictw RDLP w Pile.

Archeologia jako dyscyplina naukowa w coraz większym stopniu korzysta z mało inwazyjnych czy bezinwazyjnych metod poznawania dziedzictwa przeszłości. Niemniej dla jej rozwoju niezbędne jest jednak także dalsze prowadzenie badań wykopaliskowych, choć w coraz bardziej ograniczonym stopniu. Tylko one dostarczają bowiem wiedzę o szczegółach życia codziennego, obrzędowości, utrzymywanych kontaktach dalekosiężnych, czy przemieszczaniu się ludzi. Przykładem są prace archeologiczne prowadzone na cmentarzysku kurhanowym z okresu rzymskiego w Mirosławiu, na terenie Nadleśnictwa Sarbia. Na wystawie prezentujemy wybór odkrytych zabytków.

dr Jarosław Rola