Tekst niniejszy, mający charakter muzealnej informacji, sprowadzony został do omówienia zbioru obiektów związanych z religią i szeroko rozumianą kulturą żydowską, złożonych w Dziale Historycznym konińskiego muzeum. Jest to istotna, wstępna uwaga, ponieważ obiekty pochodzenia judaistycznego występują również w innych działach muzeum, np. Działowi Sztuki przypisane zostały obiekty plastyczne, m. in. prace zaprezentowane na ekspozycji biograficzno – artystycznej poświęconej życiu i twórczości Henryka Henocha Glicensteina (1870 – 1942), w Dziale Techniki przechowywanych jest kilka świeczników żydowskich, wchodzących w skład kolekcji sprzętu oświetleniowego, Dział Oświatowy posiada np. plany i rzuty architektoniczne synagogi konińskiej z lat 70. XIX w. Tekst prezentowany tutaj nie odnosi się bezpośrednio do wszystkich wymienionych wyżej grup muzealiów.

Macewa

Judaika wielokrotnie eksponowane były w różnych aranżacjach tematycznych i plastycznych na wystawach stałych i czasowych.
Wiodącym w skali materialnej i symbolicznej obiektem jest Tora (hebr. Sefer Tora). Jest to tekst Pięcioksięgu, spisany w języku hebrajskim na zwoju pergaminowym nawiniętym na dwa drewniane drążki. Spisanie Tory, przynależne rytualnemu pisarzowi (sofer), łączy się z zachowaniem ściśle określonych zasad. Zgodnie z tradycją pergamin musi pochodzić z wyznaczonej części koszernego zwierzęcia, a poszczególne części zwoju zszywa się nićmi wykonanymi ze ścięgien nóg zwierzęcych. Tora konińskiego muzeum pochodzi z XIX w. Zwój liczący 18,5 metra nie jest zapisem całego Pięcioksięgu, stanowi jego część, niemniej jednak obiekt materialnie i historycznie jest bardzo cenny, traktowany też szczególnie, jako zabytek rzadko występujący w muzealnych zbiorach. Warto podkreślić, że w końcu 2006 r. poddany został konserwacji przeprowadzonej przez Pracownię Konserwatorską Państwowego Muzeum Auschwitz – Birkenau w Oświęcimiu.

Warto nadmienić, iż Tora w tradycji żydowskiej otoczona jest szczególną czcią. Stanowi swego rodzaju zakon praw i obowiązków, zbiór zasad życia żydowskiego oraz swoistą historię starożytnego Izraela. Jej treściwe przesłanie przypisuje się autorstwu Mojżesza. Umieszcza się ją w postaci rodału zazwyczaj we wschodniej ścianie synagogi, w kierunku na Jerozolimę, w „świętej skrzyni” (aron ha-kodesz), przysłoniętej wzorzystą tkaniną (parochet). Zwój na drążkach umieszcza się w bogato zdobionej sukience (meil), drążki rodału zwieńczone zostają zespołem dwu ozdób – granatów (rimmonim) lub koroną (keter Tora). Na powierzchni sukienki zawiesza się dekoracyjną, metalową tarczę (tas) oraz przytwierdza wskaźnik na łańcuszku (jad), służący do odczytywania wersetów. Rimmonim zazwyczaj ozdobiony jest dzwonkami. Wierni w świątyni wstają na ich odgłos przy wyjmowaniu rodału z aron ha – kodesz.

Z wszystkimi ozdobnymi, wymienionymi wyżej elementami, w całościowym przybraniu, eksponowana jest Tora w konińskim muzeum. – Meil uszyty z czerwonego atłasu, z wykwintnym haftem i aplikacjami, (przedstawienie korony nad tarczami Dekalogu) pochodzi z początku XX w. z miejscowości Monastyr w Macedonii. Inne elementy przybrania stanowiły niegdyś wyposażenie synagogi w Sompolnie i zostały znalezione na początku lat dziewięćdziesiątych jako skarb ukryty w ziemi na terenie Sompolna. Srebra z Sompolna (paramenty mocno zniszczone, pogięte, z licznymi ubytkami), po trafieniu do muzeum poddane zostały następnie konserwacji w pracowni konserwatorskiej Krzysztofa Lesiaka w Warszawie. Zespół składa się z następujących obiektów:

Tora z rimmonim

1. Rimmonim – para, (S.S.,Warszawa, 1880, srebro częściowo złocone).
2. Rimmonim – para (II poł. XIX w., srebro).
3. Tas (Jan Pogorzelski, Warszawa, II poł. XIX w., srebro częściowo złocone).
4. Tas (H.S., Warszawa, II poł. XIX w., srebro częściowo złocone).
5. Świeczniki szabasowe, 2 szt. (Szmul Szkarłat, Warszawa, II ćw. XIX w., srebro).
6. Jad (II poł. XIX w., srebro, filigran).
7. Jad (II poł. XIX w., srebro).
8. Jad (II poł. XIX w., srebro częściowo złocone).
9. Kubek kiduszowy (Kijów, 1894, srebro częściowo złocone).
10. Podstawka do kubka kiduszowego (Moskwa, 1894, srebro).
11. Medalion – fragment większej całości (II poł. XIX w., srebro).

Tas

Inne obiekty muzealnej kolekcji najlepiej omówić w odniesieniu do świąt zapisanych w kalendarzu żydowskim. I tak, w zbiorze znajduje się kilka pucharków, kubków i innych mniejszych naczyń kiduszowych (w przypadku trzech obiektów zidentyfikowano pochodzenie: Golina) oraz balsaminek – pojemników na wonne zioła. Przedmioty te wykorzystywane są podczas cotygodniowego Szabatu. Na rozpoczęcie święta, w piątek wieczorem po zachodzie słońca, nad pucharkiem (kubkiem) napełnionym czerwonym winem ojciec rodziny odmawia modlitwę kidusz. Z kolei na zakończenie Szabatu, w sobotę po zachodzie słońca, wykorzystuje się balsaminki; w czasie odmawiania hawdali. Balsaminki wyrabiane są w różnych kształtach. Najczęściej przybierają postać wieżyczkową, w związku z metaforycznym wyobrażeniem Boga, przyrównywanym biblijnie do twierdzy – wieży warownej. W kolekcji muzeum znajdują się trzy balsaminki wieżyczkowe oraz – rzadko spotykany obiekt – balsaminka w kształcie domu, misternie wykonana w srebrze techniką filigranową.

W czasie dorocznego święta Pesach, obchodzonego na pamiątkę wyjścia Izraelitów z Egiptu i zaczynającej obrzędy świąteczne wieczerzy sederowej, używa się w zastawie stołowej specjalnych, charakterystycznych talerzy. Seder z hebr. znaczy porządek i odnosi się do ściśle określonego trybu sprawowania obrzędu i spożywanych w czasie wieczerzy pokarmów. Dwa egzemplarze talerzy sederowych (jeden z majoliki, XIX w.; drugi również XIX – wieczny, wykonany z porcelany z inskrypcją „Karlsbad”), jak również i inne pomniejsze przedmioty do wyłożenia na stół oraz specjalne naczynia do ablucji (rytualnego obmywania rąk przed obrzędami, posiłkami, modlitwami) – znajdują się w muzealnych zbiorach.

Bogate w zdobnictwie sprzęty stosuje się w czasie ośmiodniowego święta Chanuki (Święta Świateł). Obchodzone jest na pamiątkę oczyszczenia świątyni jerozolimskiej w czasie powstania Machabeuszy, w 164 r. p.n.e. Używa się różne zestawy ośmiopalnikowych świeczników lub lamp chanukowych. Dwie takie lampy znajdują się w kolekcji muzeum.

Z innych obiektów związanych z bogatą, świąteczną obrzędowością żydowską należy nadmienić o naczyniu na owoc etrogu. Wykorzystywany jest w czasie święta Sukkot (Święta Szałasów), w tradycji polskiej zwanego popularnie Kuczkami.

Tok życia żydowskiego, od narodzin do śmierci, podlega różnorakim rytuałom. Np. ósmego dnia od urodzenia dziecka płci męskiej dokonuje się obrzędu obrzezania (brit mila). Z kolei w pierwszy Szabat po trzynastych urodzinach chłopca odbywa się w synagodze uroczystość zwana Bar micwa, w czasie, której uznaje się jego dorosłość i dojrzałość. Odtąd może on pełnoprawnie uczestniczyć w życiu gminy, nosić tałes i tefilin, odczytywać w synagodze fragmenty Tory, może też zawrzeć małżeństwo. W zbiorach Działu Historycznego znajduje się kilka cennych obiektów związanych z poszczególnymi etapami życia żydowskiego: np. rzadko spotykana tacka wykonana ze srebrzonego mosiądzu (warszawska firma Groszkowski i Pechkranz), wykorzystywana w obrzędzie obrzezania; pierścionek zaręczynowy (ślubny?) (II poł. XIX w., złoto, odlew; z inicjałami C.F. i inskrypcją w języku hebrajskim Mazeł tow: „na szczęście”) – misterna robota złotnicza z wykorzystaniem znanego jubilerskiego motywu, tzw. „rączka w rączkę”; chuppa – wzorzysta, tkanina do baldachimu ślubnego; tałes – szal modlitewny, z ozdobnym kołnierzem (atara); jarmułka świąteczna, uszyta z wykorzystaniem nitek metalowych, miniatura nagrobka żydowskiego (macewy) itd.

Szema Israel, jedna z najpowszechniejszych modlitw, zapisana w Księdze Powtórzonego Prawa, naucza i nakazuje: Słuchaj Izraelu […]. Będziesz miłował swojego Boga. Jahwe, z całego swego serca, z całej duszy swojej, z wszystkich swych sił. Niech pozostaną w twym sercu te słowa, które ja ci nakazuję. Wpoisz je twoim synom, będziesz o nich mówił przebywając w domu, w czasie podróży, kładąc się spać i wstając ze snu. Przywiążesz je do twojej ręki jako znak. Niech one ci będą ozdobą między oczyma. Wypisz je na drzwiach swojego domu i na twoich bramach. (Powt. Pr., 6, 4-9).

Treści Szema Israel znajdują praktyczne zastosowanie, w co najmniej dwóch obrzędowych i modlitewnych przedmiotach: tefilin (filakterie) – niedużych, zazwyczaj skórzanych sześciennych pudełkach, wypełnionych odpowiednimi wersetami Księgi Powtórzonego Prawa, które w czasie modlitwy umieszcza się za pomocą rzemieni na czole i lewym przedramieniu oraz w mezuzie, podłużnym futerale metalowym lub drewnianym (wypełnionym podobnie jak tefilin wersetami Powtórzonego Prawa), który przymocowuje się na drzwiach domostwa żydowskiego. Fragment tefilinu (jedno pudełko), obiekt XIX – wieczny, wykonany z drewna i skóry, jak i mezuza, egzemplarz współczesny, wykonany z mosiądzu – wchodzą w skład zbiorów historycznych Muzeum.

Zbiór judaików jest systematycznie powiększany. Większość obiektów pochodzi z zakupów, nie licząc wspomnianego już zespołu sreber z Sompolna, jak i kilku innych przedmiotów, które trafiły do muzeum w trybie przekazu. Należy nadmienić dla przykładu o darze ojców kamedułów z klasztoru w Bieniszewie, którzy w 1993 r. przekazali muzeum dwa cenne przedmioty: modlitewnik wydany w Rosji w 1896 r. i mały fragment zwoju Tory – kartę pergaminową z zapisem czterech kolumn Pięcioksięgu.

W zakończeniu należy podkreślić duże znaczenie kolekcji judaików w całościowej, wieloaspektowej pracy muzeum. Obiekty poddawane są systematycznym badaniom i opracowaniom naukowym. Prezentacje wystawiennicze cieszą się dużym zainteresowaniem publiczności odwiedzającej gosławicki zamek – muzeum. Dla większego spopularyzowania i pogłębienia wiedzy o stosunkowo mało jeszcze znanej kulturze żydowskiej, organizowane są spotkania i lekcje muzealne adresowane do młodzieży szkolnej.

Janusz Gulczyński