Gabinet Świadectwa z getta warszawskiego pokazuje moment przemiany tętniącego życiem obszaru dzielnicy północnej w morze ruin, którym stała się Warszawa w czasie II wojny światowej. Na wystawie zestawione są ze sobą dwie skrajne perspektywy – z wnętrza getta i zza jego granic. Pochodzące z międzynarodowych archiwów fotografie autorstwa niemieckich żołnierzy pokazane są obok zdjęć mieszkańców getta i członków ruchu oporu. Wraz z nielicznymi, wydobytymi spod ziemi przedmiotami składają się na poruszającą opowieść o utworzeniu getta, jego funkcjonowaniu, powstańczym zrywie, likwidacji i trwaniu miejsca po nim.

Historia getta częścią historii Warszawy

Wystawa Świadectwa z getta warszawskiego jest próbą ukazania tego, co niewyobrażalne. Obejmuje czas od okupacji niemieckiej i wydzielenia w Warszawie „obszaru zagrożonego tyfusem” wiosną 1940 roku do obchodów piątej rocznicy powstania w getcie warszawskim w roku 1948. Zobrazowanie codzienności w getcie możliwe jest dzięki wielu różnym spojrzeniom – żołnierzy i członków ruchu oporu, kobiet i mężczyzn, amatorów i profesjonalistów. Ich fotografie nie tylko są uniwersalną opowieścią o wojnie, lecz także pozwalają na kontakt z tamtą rzeczywistością z różnych punktów widzenia oraz spojrzenie z dystansu czasowego na powojenną Warszawę. Wykopane w czasie poszukiwań przedmioty, należące do mieszkańców dzielnicy północnej, są materialnymi znakami życia społeczności, która przez niemal 200 lat zamieszkiwała północną część Warszawy. Wystawę zamyka film, stanowiący jednocześnie jedyne źródło światła na wystawie. Dokument nagrany przez garstkę Ocalałych zaraz po wojnie pokazuje miejsce po getcie – pustynię, które powstała po unicestwieniu całej społeczności żydowskiej – symbol jej Zagłady.

„Obszar zagrożony tyfusem”. Zamknięcie dzielnicy żydowskiej

Przed wybuchem II wojny światowej społeczność żydowska stanowiła 30% wszystkich mieszkańców Warszawy, większość z nich zamieszkiwała dzielnicę północną. Tętniące życiem ulice Nalewki, Chłodna czy Krochmalna stanowiły centrum żydowskiego świata, który nigdzie nie osiągnął takiej różnorodności – społecznej, religijnej czy politycznej. W ciągu kilku lat świat ten przestał istnieć.

Wytyczony wiosną 1940 roku przez administrację okupującej Polskę Rzeszy Niemieckiej Seuchensperrgebiet, czyli „obszar zagrożony tyfusem”, już jesienią tego samego roku został odizolowany murem od reszty miasta. Na terenie getta zamknięto niemal 350 tysięcy ludzi. Dramatyczne warunki sprawiały, że społeczność żydowska zarówno na poziomie indywidualnym, jak i wspólnotowym musiała codziennie mierzyć się ze śmiercią.

Powstanie w getcie warszawskim

Wielka akcja likwidacyjna rozpoczęła się w 1942 roku. W efekcie masowych deportacji ludności do obozu zagłady w Treblince getto opustoszało niemal całkowicie, a w 1943 roku obszar dzielnicy północnej zrównano całkowicie z ziemią. O świcie 19 kwietnia oddziały SS wkroczyły do getta warszawskiego przez bramę na ulicy Nalewki. Bojownicy atakowali ich z zaskoczenia, oddawali strzały z dachów, ze strychów, ze stanowisk przy oknach domów u zbiegu ulic Nalewek, Gęsiej, Zamenhofa, Miłej i na placu Muranowskim. Ludzie ukrywali się w przygotowanych wcześniej schronach. Niemcy nie spodziewali się takiej postawy powstańców. Chociaż najcięższe walki trwały tylko kilka dni, mieszkańcy getta stawiali opór przez miesiąc. Nie mogąc go złamać, Niemcy obrócili getto w morze ruin i zgliszczy. Tysiące ludzi wywieziono do Treblinki i obozów na Majdanku, w Poniatowej i Trawnikach.

„My, którzy przeżyliśmy”

Po upadku powstania Niemcy rozpoczęli metodyczne niszczenie całego terenu getta. W efekcie dawna dzielnica północna praktycznie zniknęła całkowicie z powierzchni Warszawy. Getto spalono i unicestwiono całą społeczność żydowską, pozostały jedynie zgliszcza, kikuty domów, a w północnej części – pusta przestrzeń. Wystawa pokazuje prawdopodobnie jedyny zachowany z tamtego okresu film. Dokument Mir, lebngeblibene (My, którzy przeżyliśmy), powstały zaraz po wojnie, ukazuje to, co wymyka się wyobraźni – porażający rozmiar katastrofy narodowej, po której społeczność żydowska próbowała wrócić do normalnego życia w socjalistycznej rzeczywistości. Ujęciom krajobrazu ruin sięgających aż po horyzont towarzyszy modlitwa El Male Rachamim (Boże pełen miłosierdzia) nakładająca na tych, którzy przeżyli, nakaz pielęgnowania pamięci o nieobecnych.

Co zostało z warszawskiego getta

Po wyzwoleniu Warszawy w 1945 roku getto warszawskie nie zniknęło z oczu, ruiny Warszawy przypominały o dokonanych zbrodniach. Powstanie w getcie warszawskim stało się ważnym elementem pamięci zbiorowej o Zagładzie, a pamięć o bojownikach i męczennikach była nakazem tych, którzy ocaleli. Początkowe nadzieje społeczności żydowskiej na odbudowę dzielnicy północnej okazały się jednak płonne. W 1948 roku, wraz z obchodami 5. rocznicy powstania, kończy się pomysł na odrodzenie w Warszawie dzielnicy żydowskiej i tym samym urywa się historia polskich żydów. Wkrótce powstanie państwo Izrael, a pustynia po getcie stanie się nową dzielnicą – osiedlem Muranów.

Nieliczne świadectwa

Na wybudowanym po wojnie na gruzach getta Muranowie próżno dziś szukać materialnych śladów toczącego się tu niegdyś żydowskiego życia. Ukryte obecnie głęboko pod ziemią przedmioty, wydobywane są na światło dzienne w trakcie badań archeologicznych. Przeprowadzone na terenach dawnego getta poszukiwania Archiwum Ringelbluma oraz archiwum lewicowo-syjonistycznej partii Bund zakończyły się fiaskiem. Wydobyte w ich trakcie nieliczne przedmioty są świadectwem przedwojennej, okupacyjnej i powstańczej, toczącej się w piwnicznych schronach, codzienności żydowskich mieszkańców Warszawy. Niektóre z odnalezionych dokumentów, fragmentów naczyń, widelców i guzików prezentowane w gabinecie wśród innych wizualnych świadectw życia społeczności, która przez niemal 200 lat zamieszkiwała tę część Warszawy, a z której pozostała jedynie garstka Ocalałych.

Gabinet znajduje się na poziomie piwnic, gdzie dopełnia historię miasta i jego mieszkańców w czasie II wojny światowej. Wypełnia on lukę, jaką jest skąpość świadectw życia ludności żydowskiej w innych częściach wystawy głównej. Wystawa opiera się na zbiorach Muzeum Warszawy, Żydowskiego Instytutu Historycznego, Filmoteki Narodowej Instytutu Audiowizualnego i innych instytucji.

Uwaga! Na wystawie pojawiają się treści drastyczne, nieodpowiednie dla osób wrażliwych i dzieci.

Kuratorki: Anna Duńczyk-Szulc, Aleksandra Sołtan-Lipska
Konsultacja: dr Agnieszka Kajczyk
Opracowanie graficzne wystawy: Anna Światłowska
Projekt wystawy: Jan Libera
Partner wystawy: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma