Historia to nauka czy literatura? Kto i w jaki sposób na przestrzeni wieków kształtował nasze wyobrażenia o przeszłości? Średniowieczna kronika, pamiątki po bohaterach narodowych, powieść historyczna to różne narzędzia budowania wspólnoty. Dla kogo tworzono historyczne obrazy, dzieła literatury i filmu? Nowa wystawa czasowa Muzeum Historii Polski prezentuje różnorodne sposoby opowiadania o historii oraz wpływ, jaki wywierały one na kształtowanie polskiej tożsamości.

Na ekspozycji zostały przedstawione media, którymi na przestrzeni wieków posługiwali się artyści, historycy, twórcy literatury i muzealnicy, konstruując opowieści o przeszłości oraz wiodące tematy tych opowieści. Sześć modułów pokazuje to, jak sami sobie opowiadaliśmy dzieje państwa i narodowej wspólnoty, jak tworzyły się legendy, powstawały mity i kształtowały się symbole, z którymi się identyfikujemy i które kontestujemy.

Na papierze

Naszą podróż rozpoczniemy w czasach Piastów i Jagiellonów, gdy zadaniem kronikarzy było przede wszystkim umacnianie autorytetu panującej dynastii. Sercem opowieści są zatem kroniki Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Macieja Miechowity oraz Marcina Kromera. Ideę, w myśl której historia państwa to tak naprawdę historia rządzącego rodu, wyraża cenna barokowa monstrancja z Henrykowa z przedstawieniem Drzewa Jessego, czyli drzewa genealogicznego Jezusa.

Elementem uzupełniającym narrację jest  omówienie znaczenia kronik rodzinnych, których początki także sięgają czasów średniowiecznych i które również wzmacniały tożsamość i poczucie więzi z Polską. Obok tekstów czy kolekcji listów rodzinnych z czasów powstania styczniowego, przedstawiamy tu także oryginalną, XV wieczną tarczę herbową z Sandomierza, która nie jest na co dzień eksponowana publicznie. Ekspozycja zawierać także elementy interaktywne, m.in. stanowisko umożliwiające poznanie legend herbowych polskich herbów prezentowanych na kartach spisanego w XIV w. herbarza Geldrii.

Na płótnie

W kolejnej przestrzeni widzimy, jak w propagandę władzy zostało zaangażowane malarstwo historyczne. Przyglądamy się, w jaki sposób prezentacja scen historycznych budowała tożsamość wspólnoty.

W staropolskiej Rzeczypospolitej, tak jak w całej nowożytnej Europie, malarstwo służyło do kreowania propagandy sławiącej monarchów lub przedstawicieli elity politycznej – magnatów i zwycięskich wodzów. Te same przedstawienia, które utrwalano na miedziorytach i obrazach olejnych, powielano też na numizmatach, jak chociażby na prezentowanych na wystawie kunsztownie wykonanych medalach z wizerunkami Zygmunta III Wazy oraz jego syna Władysława IV, upamiętniających zwycięstwo nad wojskami moskiewskimi pod Smoleńskiem w 1634 r.

W XVIII i XIX wieku pojawiły się malarskie wizje historiozoficzne, takie jak Jana Matejki, którego obrazy wykreowały unikatową mitologię narodową. Na zawsze zapisała się ona w polskim imaginarium, czasem wypowiadając się ku przestrodze innym razem przypominając dawną chwałę. Szczególnie ważny był w tym kontekście cykl Dzieje cywilizacji w Polsce. Na wystawie zobaczyć  można obraz Potęga Rzeczypospolitej u zenitu z 1889 roku, który jest częścią tegoż cyklu.

Prezentujemy tu także obrazy Józefa Brandta i Januarego Suchodolskiego, a także płótna bractwa Łukaszowców, ostatni wielki malarski projekt historyczny, którego celem było zaprezentowanie opowieści o polskiej przeszłości na wystawie światowej w Nowym Jorku w 1939 r. Cykl ten pozostaje w dialogu ze wspominanymi kompozycjami Matejki.

Atrakcją w tej części jest wykorzystująca dźwięk i zapach, multisensoryczna prezentacja obrazu Bitwa pod Kłuszynem Szymona Boguszewicza, umożliwiająca odtworzenie wrażenia bitewnej zawieruchy.

W tłumie

Następna część ekspozycji poświęcona jest świętom i uroczystościom masowym, czyli sposobom kształtowania pamięci przez wspólne przeżywanie. Uroczyste upamiętnienia rocznic zyskały walor nowego języka opowieści o historii, zamieniając ją w doświadczenie pamięci zbiorowej.

Rocznica bitwy pod Grunwaldem stała się pierwszym świętem narodowym o charakterze świeckim, zawłaszczając religijne święto Rozesłania Apostołów. Na wystawie prezentujemy XV-wieczne zbiory kazań Mikołaja z Błonia upamiętniające ten właśnie dzień świąteczny, a także oryginalne miecze z tego okresu, w nawiązaniu do mitu dwóch nagich mieczy spod Grunwaldu.

Wspomnienie uchwalenia Konstytucji 3 maja stanowiło natomiast okazję do publicznej demonstracji demokratycznych i wolnościowych poglądów politycznych. Ciekawymi obiektami na wystawie związanymi z tym tematem są młotek i kielnia służące do położenia kamienia węgielnego pod budowę Świątyni Opatrzności w maju 1792 roku. Budowla miała być wyrazem wdzięczności za konstytucję.

Osobny wątek tworzą uroczyste pogrzeby, które w okresie zaborów stały się ceremoniami pozwalającymi na manifestację uczuć i przekonań patriotycznych. Narracja wystawy skupia się na opowieściach o pogrzebach księcia Józefa Poniatowskiego, Tadeusza Kościuszki i Józefa Piłsudskiego. Można  także zobaczyć unikatowe wydania mów pogrzebowych, druki pieśni uroczystych upamiętniające te postaci oraz programy uroczystości żałobnych, które były rozdawane wśród zgromadzonych. Wizerunki nagrobków prezentują liczne pocztówki z XIX i początków XX wieku. Ważnym tematem jest również manifestacja związana z pogrzebem Pięciu Poległych – ofiar manifestacji z 1861 roku.

W druku

Technika druku zrewolucjonizowała odbiór treści, w tym także historycznych, które stały się szerzej dostępnymi elementami kultury – z czasem stając się zaczynem kultury popularnej. Lektura weszła do kanonu rozrywek i doświadczenia codzienności.

Ważnym bohaterem tej opowieści jest Henryk Sienkiewicz. Jego dzieła – publikowane początkowo w odcinkach – wykreowały wizję dawnej Rzeczypospolitej, do dziś silnie oddziałującą na masową wyobraźnię. Na wystawie zaprezentowane sąróżne świadectwa popularności dzieł Sienkiewicza: ich adaptacje na deskach teatrów i ekranach kin, czy też liczne – entuzjastyczne i krytyczne – opinie na temat autora.

Ciekawym obiektem jest także akwarela Dar Wołodyjowskiego Jana Rosena, nawiązująca do niezwykłej historii przekazania dużej sumy pieniędzy autorowi przez ofiarodawcę, podpisującego się imieniem postaci z powieści. Na wystawie można oglądać również pocztówki i zdjęcia dworu Sienkiewicza w Oblęgorku oraz zbiór dokumentów dotyczących uroczystości jego pogrzebu i społecznego odbioru tego wydarzenia, w tym rozkład jazdy niezwykłego pociągu – wiozącego ciało pisarza. Ekspozycję tego tematu domykają elementy współczesnej kultury popularnej, pokazując, jak żywe wciąż pozostają postaci z kart Trylogii.

Na ekranie

W kolejnej przestrzeni przenosimy  się do początków polskiego kina historycznego. W końcówce lat dwudziestych XX w. doszło do profesjonalizacji opowiadania historii. Zaczęto projektować wierne historycznie kostiumy oraz dekoracje, zwracając uwagę na detal, jak chociażby w filmach Pan Tadeusz czy Młodość Chopina. Na ekspozycji prezentujemy oryginalne projekty scenografii tych filmów wykonane w technice akwareli.

Ważnym tematem jest również stosowana wobec filmów cenzura. Jednym z przejawów cenzury w kinie powojennym było zjawisko tak zwanych „półkowników”, czyli filmów, które pozostawały na magazynowych półkach i nie miały trafić do dystrybucji. Docierały one jednak do publiczności dzięki przedrukom scenariusza w nielegalnych wydawnictwach lub w formie nagrań na kasetach wideo. Przykładem jest historia filmu Ryszarda Bugajskiego Przesłuchanie. Widzowie mogą zapoznać się z licznymi fotosami z filmu oraz prezentacją jego fragmentów, a także cennym przedrukiem jego scenariusza. Niewątpliwie najbarwniejszą częścią modułu jest opowieść o wielkich historycznych produkcjach polskiego kina. Uwwagę przyciągają  archiwalne rozmówy z twórcami oraz oryginalne kostiumy z filmów Epitafium Barbary Radziwiłłówny oraz Potop, ukazujące bogactwo i dbałość o szczegół polskiego kina historycznego.

Za szkłem

Wystawę zamyka część poświęcona muzeom. Rozpoczyna ją prezentacja najstarszych inicjatyw muzealnych z końca XVIII w., przede wszystkim założonej przez Izabelę Czartoryską Świątyni Sybilli, pierwszego muzeum gromadzącego polskie pamiątki historyczne. Na ekspozycji prezentowany jest obraz z 1880 roku ukazujący widok na ten budynek a także, pochodzący ze zbiorów naszego muzeum jeden z najstarszych polskich katalogów muzealnych: Poczet pamiątek zachowanych w Domku Gotyckim w Puławach. Opowieść dotyczy też niezrealizowanych projektów – Musaeum Polonicum Michała Mniszcha z 1775 r., którego olejny portret namalowany przez Marcella Bacciarellego można będzie obejrzeć na wystawie, oraz wizji przebudowy Wawelu z początku XX w., zaproponowanej przez Stanisława Wyspiańskiego.

Na ekspozycji prezentowane są różne wcielenia idei muzeum narodowego – od pierwszej realizacji w XIX w. w Krakowie, przez inicjatywę jego stworzenia w Warszawie, widzianą jako cel polityki kulturalnej nowego, niepodległego państwa, aż po odbudowę Zamku Królewskiego po II wojnie światowej.

Zamknięcie modułu stanowi prezentacja muzeów polskich zbudowanych w XXI wieku. Temat ten ilustrują zrealizowane i niezrealizowane koncepcje muzealnych budynków, także tych najnowszych, przedstawione również w formie makiet.

W chmurze

Domknięcie całej ekspozycji jest przestrzeń pokazująca najnowsze medium opowiadające historię – Internet. Intencją wystawy jest pokazanie, jak tematy historyczne żyją w różnych kontekstach – czasem poważnych, naukowych, czasem żartobliwych czy lirycznych.

Bogactwu oryginalnych eksponatów towarzyszą  multimedia, stanowiska interakcji analogowej oraz  przestrzenie immersyjne. Wszystko to pozwolazwiedzającemu poczuć się częścią tej opowieści i dopisać do niej kolejny, własny motyw.

Koncepcja wystawy:
Robert Kostro, Michał Kopczyński

Kuratorzy:
Michał Bąk, dr Tomasz Borowski, dr hab. Aleksandra Jakóbczyk-Gola, prof. dr hab. Michał Kopczyński, Grzegorz Rogowski

Projekt ekspozycji:
ONTO studio: Kaja Nosal, dr Anna Wręga

Wykonawca:
New Amsterdam

Koordynacja:
Iwona Jesionowska

Współpraca:
Michał Rogalski, Gabriela Sierocińska-Dec, Weronika Krzemień, Aniela Mikula, Mariusz Walczak

Tłumaczenia:
Małgorzata Matysik, Karolina Jasser-Borowska, Stewart Dowell