„…Kto nie słyszał szelestu zamykających się za rufą strug wodnych, śpiewających swoją pieśń o wieczności, ten zaiste w harfie swego życia jedną strunę miał niemą, a akord jego niepełny.” – tak w latach 30. XX w. o żeglowaniu pisał gen. Mariusz Zaruski, pionier polskiego żeglarstwa i wychowania morskiego. Zaledwie kilka lat wcześniej, 11 maja 1924 r., powstał Polski Związek Żeglarski – oficjalna federacja żeglarska odrodzonej Rzeczypospolitej. Późny początek względem innych krajów nie powstrzymał polskich żeglarzy i żeglarek przed sięganiem w przyszłości po najwyższe laury jachtingu. Wielokrotnie wyprzedzając bardziej doświadczone nacje, przez kolejne 10 dekad śmiało podejmowali wyzwania samotnych rejsów, osiągali zaszczytne miejsca na listach rekordów oraz zdobywali medale mistrzowskie i olimpijskie. Wystawa „100 lat polskiego żeglarstwa” w Spichlerzach na Ołowiance jest pierwszą w historii rodzimego muzealnictwa tak obszerną i wielowątkową opowieścią, zarówno o najgłośniejszych sukcesach, jak i o mniej znanych aspektach polskiego sportu żaglowego.

W centrum wystawy znalazły się historie wielkich rejsów polskich żeglarzy i żeglarek. Narrację o nich obrazują m. in. modele jachtów „Zjawa” Władysława Wagnera, rufa jachtu „Euros” z 1967 r., płetwy stateczników z „Mazurka” Krystyny Chojnowskiej-Liskiewicz i z „Fanfana” Joanny Pajkowskiej, elementy sprzętu elektronicznego z jachtu „Spaniel”, bom i grot sztormowy z „Opty” Leonida Teligi, a także kompletny strój żeglarski Krzysztofa Baranowskiego. – Nasza koncepcja polega na tym, by historyczne rejsy Polaków zobrazować nie pamiątkami czy odznaczeniami, tylko faktycznym wyposażeniem i częściami jednostek, na których żeglarze dokonali swoich wyczynów. – mówi Radosław Paternoga, kurator wystawy. – Dzięki kreatywnej aranżacji, centrum naszej ekspozycji stanowi jedyną w swoim rodzaju, wielowymiarową i multimedialną esencję dokonań Polaków w oceanicznym jachtingu.

W sekcji poświęconej żeglarstwu sportowemu publiczność może po raz pierwszy zobaczyć puchar z 1937 r., przyznany Polakom za zajęcie II miejsca w regatach Gotland Runt. Wśród przedwojennych eksponatów znalazły się również naszywki reprezentacyjne z Olimpiady w Berlinie w 1936 r., należące do Juliusza Sieradzkiego, późniejszego twórcy kultowej Omegi. Szczególnie interesującą kolekcję stanowią koszulki startowe polskich zawodników olimpijskich oraz ich trofea; nie zabrakło wśród nich replik medali przekazanych przez Mateusza Kusznierewicza (Atlanta 1996) i Agnieszkę Skrzypulec-Szotę (Tokio 2020) oraz oryginalnego medalu Przemysława Miarczyńskiego (Londyn 2012).

Powrót do korzeni polskiego żeglarstwa to z kolei fragment wystawy traktujący o wychowaniu morskim. Goście mogą zobaczyć tu m. in. strój żeglarski z dwudziestolecia międzywojennego, przedwojenną księgę rozkazów z „Zawiszy Czarnego” oraz przedmioty należące do gen. Mariusza Zaruskiego. Obok nich znalazły się również: rękawica bosmańska, młotek z położenia stępki pod „Pogorię” oraz nieodzowne dla żeglarstwa dziedzictwo muzyczne – szanty i instrumenty, na których grywali Marek Szurawski i Jerzy Porębski.

Z działalnością klubów i okręgów żeglarskich wiążą się zabytki o wyjątkowej przeszłości. To m.in oryginalna czapka Yacht Klubu Polski, należąca niegdyś do Ludwika Szwykowskiego – prezesa Polskiego Związku Żeglarskiego w latach 1926 – 1929 i autora pierwszego polskiego podręcznika żeglarskiego. Pokazana została również bandera Akademickiego Związku Morskiego z 1934 r. oraz elementy metalowej zastawy z Polskiego Klubu Morskiego, które przetrwały II wojnę światową ukryte w… kurniku. Żeglarstwo śródlądowe na wystawie reprezentuje kolekcja znaków i proporców klubowych. Wśród nich wyjątkową ciekawostką jest proporzec Klubu Miłośników Klasy „Miś”, czyli klasy wymyślonej specjalnie dla jachtów budowanych metodą gospodarczą. Z kolei narracja o żeglarstwie polonijnym została zobrazowana za pomocą wimpli klubowych, pamiątek ze zlotów żeglarskich oraz o historii oceanicznych rejsów Polaków mieszkających na emigracji.

Bogactwo wątków, historii i eksponatów prezentowanych na wystawie zostało zamknięte w  immersyjnej scenografii, nawiązującej do morza, spienionych fal i bezkresnego horyzontu. – Zastosowana przez nas estetyka przywodzi na myśl zarówno morskie głębiny, jak i poruszany wiatrem granat nieba. Z kolei otaczające ekspozycję motywy izobat i trasy żeglarskiego rejsu wywołują w widzu wrażenie jakby patrzył na rozległą mapę oceanów. – wyjaśnia Bartłomiej Garba, drugi z kuratorów wystawy. Podkreślenie znaczenia prezentowanych przedmiotów, a także wizualny efekt ruchu jachtów na morskich falach został uzyskany dzięki kreatywnej grze świateł. Tym, co w sposób szczególny skupia uwagę zwiedzających, jest wspomniana wcześniej aranżacja przestrzeni w centrum wystawy: goście mogą zobaczyć tam potężną konstrukcję jachtu, stanowiącą śmiałą koncepcyjnie syntezę oceanicznego żeglarstwa.

Wystawa powstała we współpracy z Polskim Związkiem Żeglarskim, który 11 maja 2024 r. świętował swoje 100-lecie. Organizacja, skupiająca na początku zaledwie cztery kluby  (Klub Żeglarski w Chojnicach, Pierwszy Polski Klub Yachtowy w Gdańsku, Sekcja Żeglarska  Wojskowego Klubu Wioślarskiego oraz Sekcja Żeglarska AZS Warszawa), na przestrzeni dekad stała się fundamentem polskich zwycięstw na igrzyskach olimpijskich i mistrzostwach świata oraz rejsów Polaków w najodleglejsze zakątki świata.

Obok eksponatów ze zbiorów własnych Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku na wystawie pojawią się zabytki i pamiątki udostępnione przez: Akademicki Klub Morski w Gdańsku, Fundację Klasyczne Jachty, Sopocki Klub Żeglarski, Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Chojnicach, VBW sp. z o.o., Jerzego Wąsowicza, Marka Padjasa, Macieja Sodkiewicza, Przemysława Reya, Piotra Myszkę, Przemysława Miarczyńskiego, Monikę Bronicką, Agnieszkę Skrzypulec-Szotę, Jolantę Ogar-Hill i Mateusza Kusznierewicza.

Ekspozycja ma również edycje posterowe: polską oraz anglojęzyczną w Muzeum Polskim w Ameryce (Polish Museum of America) w Chicago. Ta druga prezentuje dzieje polskiego żeglarstwa ze  szczególnym podkreśleniem osiągnięć polonijnych środowisk żeglarskich.

Ekspozycji towarzyszy katalog, dostępny w sklepach muzealnych oraz w sklepie internetowym NMM.

Zespół kuratorski: Radosław Paternoga i Bartłomiej Garba
Projekt wystawy: Trias Avi sp. z o.o.
Wykonanie: Meteolab sp. z o.o.
Partner wystawy: Polski Związek Żeglarski
Patronat medialny: TVP 3 Gdańsk, Radio Gdańsk, Trojmiasto.pl, WodnaPolska.pl, Żeglarski.info