„Piątek. Napisałem na okładce tego nowego kajetu tylko: memento! Bo tu nie chodziło mi tylko o memento Mori, ale o memento Vitae, które jeszcze mnie czeka, czy będzie trwało to życie dzień, czy parę lat!” – zanotował w jednym z ostatnich swoich dzienników 91-letni Józef Czapski.

Wystawa Memento vitae to pierwsza prezentacja całej kolekcji malarstwa Czapskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.

Kolekcja ta liczy obecnie (stan na koniec grudnia 2023 roku) 27 obrazów olejnych i 2 olejne szkice do obrazów. Powstała przeważnie dzięki darom, a także pojedynczym zakupom. Już w roku 1958, dzięki staraniom legendarnej kustoszki Muzeum, Heleny Blum, zakupiono bezpośrednio od autora Czerwoną kawiarnię (1956), w roku 1960 Ministrantów (1955), a w roku 1967 Starą kobietę – Femme Forte (1965). W roku 1991 dzięki Tadeuszowi Nyczkowi MNK zakupiło Kobietę w oknie (1977) ze zbiorów Katarzyny i Zbigniewa Herbertów, a w latach 2021–2022 Parę (niedatowany) i Młodzieńców na plaży w Dinard (1970) od Renaty i Marka Szypulskich.

Obrazy Czapskiego ze swoich zbiorów darowali MNK Elżbieta Colin-Łubieńska, Barbara i Richard Aeschlimannowie, Adela Maria z Bohomolców Żeleńska i Władysław Żeleński, siostry Łubieńskie – Róża (pseudonim artystyczny Rula Lenska), Gabriela Łubieńska-Steele i Anna, Lady Frances Phipps, Krystyna Zachwatowicz-Wajdowa i Andrzej Wajda, Renata i Marek Szypulscy oraz Polski Fundusz Humanitarny (Fonds Humanitaire Polonais) w Lailly-en-Val we Francji.

Najwcześniejszy obraz w naszej kolekcji to Patrycja Newey w „Tosce” (1953); najpóźniejsze pochodzą z końca lat 80. i początku lat 90., gdy artysta był już – jak pisał w dziennikach – „prawie zupełnie ślepy”.

Józef Czapski, choć czerpał z malarstwa francuskiego i był zmuszony żyć i tworzyć na emigracji, widział swoje malarstwo przede wszystkim w Polsce, na tle malarstwa polskiego. Pod koniec życia rozmyślał nad sensem swojej pracy i tym, co zostanie.

„Więc co przyniosła nasza fala kapistowska i ja w szczególności. Umęczenie przez czyste malarstwo. Co to znaczy? […]

Może mój testament to tylko wola malarska podniesienia choć o mały szczebel QUALITÉ MALARSKIEJ na gruncie polskim, gdzie moje malarstwo jest zaledwie znane. […] Czy coś z tego zaistnieje, czy będzie połknięte przez nowy koniec świata, to już sprawa nie moja!”.

Agnieszka Kosińska, kuratorka

Fragmenty z dziennika Józefa Czapskiego nr 240, datowanego XI–XII 1987, zatytułowanego Memento, oraz z dziennika nr 255, datowanego 27 XI–20 XII 1988 (Archiwum Józefa i Marii Czapskich w Muzeum Narodowym w Krakowie). Odczytanie i przepisanie: Maria i Janusz S. Nowakowie. Podkreślenia i wyróżnienia: Józef Czapski. Cytaty z dziennika Józefa Czapskiego. Copyright © by Weronika Orkisz

Janusz S. Nowak, na podstawie dziennika Józefa Czapskiego, ustalił, jakie tytuły obrazom nadał sam artysta. Wprowadziliśmy odautorskie tytuły w miejsce dotychczasowych.  Dotychczasowy: Polska (1982) – Pięciu wspaniałych. Białołęka;  Kwiaty w wazonie (1966, dar Adeli i Władysława Żeleńskich) – II Tytoń (kwiaty tytoniu); Snopki (dar Polskiego Funduszu Humanitarnego) – Pejzaż z Fouesnant.