Czy poprzez swoją twórczość i zaangażowanie artyści są w stanie zasygnalizować zbliżające się niebezpieczeństwo? Takie pytanie stawia Diana Lelonek, prezentując jako kuratorka wystawę prac Rajmunda Ziemskiego w zestawieniu z aktualnie tworzącymi artystkami i artystami z Polski i zagranicy.

„Ptaki” i „Oczy” w twórczości Rajmunda Ziemskiego

Rajmund Ziemski (1930-2005) jest zaliczany do grona czołowych polskich malarzy drugiej połowy XX wieku. Uznawany jest za  jednego z najwybitniejszych przedstawicieli nurtu abstrakcji niegeometrycznej. To wizjoner i prekursor jakże aktualnych dziś tematów z obszaru ekologii, zagrożeń cywilizacyjnych oraz świata ludzkich i nieludzkich emocji.

Punktem wyjścia wystawy „System Wczesnego Ostrzegania” są obrazy artysty z dwóch cyklów – „Ptaki”
i „Oczy”, w których Ziemski uwrażliwia odbiorców na kwestie ekologii, sytuacji i odpowiedzialności człowieka wobec innych gatunków i całego istnienia. „Ptaki” Rajmunda Ziemskiego powstawały w latach 1956-59, kiedy Ziemski był dwudziestokilkuletnim absolwentem ASP. To krótki, lecz wyrazisty etap w jego twórczości. Cykl, obejmujący prace na papierze i obrazy olejne, przedstawia na początku realistyczne wizerunki ptaków, by ewoluować w kierunku ludzko-ptasich istot. „Pejzaże” z lat 1967-69 są z kolei pracami dojrzałego malarza, mającego za sobą dekadę aktywnego udziału w życiu artystycznym. Ich charakterystycznym elementem są wpatrujące się w odbiorcę niepokojące oczy.

Zarówno cykl Ptaki, jak i Oczy daje nam możliwość bezpośredniego spotkania z ludzko-nieludzkimi hybrydami. Zanurzone w toksycznych substancjach i odpadach oczy wpatrują się w widza. W obrazach tych czuć bliskość do Mortonowskiej „lepkości” i toksyczności krajobrazu antropocenu. O skażeniu nuklearnym wspominał też wielokrotnie sam Ziemski. Pejzaże jego autorstwa są jak najdalsze od przedstawiania wizji łagodnej, wyidealizowanej przyrody. Wręcz przeciwnie - konfrontują nas z widokiem skażonego, toksycznego krajobrazu, w którym wszystkie istoty - zarówno te ludzkie jak i nie-ludzkie - uczą się funkcjonować, próbują przetrwać lub wspólnie stają w obliczu wymierania. W czasach polikryzysów, w obliczu katastrofy klimatycznej i widma wojny obrazy Rajmunda Ziemskiego są niezwykle aktualne – komentuje swój wybór Diana Lelonek, kuratorka wystawy „System wczesnego ostrzegania”. 

System wczesnego ostrzegania

Nazwa wystawy „System wczesnego ostrzegania” bierze się z funkcji, jaką w kopalniach XX wieku pełniła klatka z kanarkiem. Stanowiła ona „żywy” czujnik, który ostrzegał górników przed niebezpieczeństwem wybuchu. Kanarki są bardzo wrażliwe na gazy, szczególnie toksycznego tlenku węgla. Ptak bardzo szybko odczuwa jego obecność, w widoczny sposób zmienia się jego zachowanie – traci przytomność i przestaje śpiewać, co dawało górnikom sygnał do ewakuacji. W kopalniach od 1986 roku używa się już elektronicznych czujników, mimo to przetrwał idiom „Canary in the coal mine”. Jest on używany jako określenie wrażliwej osoby, która z wyprzedzeniem wychwytuje zmiany i ostrzega przed zbliżającą się katastrofą. Czy podobną rolę pełnią artyści? Czy intuicja artystek i artystów może być również traktowana jako system wczesnego ostrzegania? Czy poprzez swoją twórczość i zaangażowanie są w stanie zasygnalizować zbliżające się niebezpieczeństwo? Pytania te stawia kuratorka wystawy „System wczesnego ostrzegania”, Diana Lelonek.

Rajmund Ziemski uważa, że rolą artystów jest właśnie ostrzeganie. Sam o swoich płótnach mówił jak
o ostrzegawczych komunikatach: Współczesna cywilizacja zafundowała nam tyle gróźb, z groźbą atomowej zagłady na czele, że sądzę, iż podstawowym zadaniem artystów w tej chwili jest: ostrzegać.  I to właśnie chcę robić. Moje obrazy nie mówią o urokach świata, a przestrzegają przed najgorszym, przed obłędem, przed dehumanizacją. Moje intencje są jasne. Obawa wynikająca z troski i miłości to zupełnie coś innego niż przerażenie. Artysta odnosił się wtedy do bezpośredniego zagrożenia, jakim w latach 60-tych była wojna atomowa czy pierwsza morska katastrofa ekologiczna, mająca miejsce w marcu 1967 u brzegów Europy. Oba zdarzenia – konflikt atomowy i zatrucie środowiska przez człowieka są niepokojąco obecne także współcześnie.

Wystawa „System wczesnego ostrzegania” koncentruje się na temacie współistnienia ludzi i ptaków. Ptaki są współmieszkańcami miast, współdzielą przestrzeń miejską razem z ludźmi. Są jednocześnie ofiarami działalności człowieka – wiele gatunków znika z naszego krajobrazu, ich populacja maleje. Z drugiej strony, ptaki świetnie przystosowują się do trudnych warunków życia, „są mistrzami adaptacji do toksycznych warunków” i podejmują różne strategie przetrwania oraz przystosowania się do trudnej rzeczywistości.  Ten właśnie temat podejmują projekty Anny Siekierskiej, Małgorzaty Gurowskiej i Agaty Szydłowskiej, które zobaczymy na wystawie przygotowanej przez Lelonek. Matthias Garff konstruuje wielkoformatowe ptaki przy użyciu odpadów i złomu – jego prace doskonale nawiązują do ptasich wizerunków na obrazach Ziemskiego.

Ludzie, podobnie jak ptaki, także szukają możliwości przetrwania, korzystając przy tym z tych samych ścieżek migracji co ptaki. Przy czym ptaki, w przeciwieństwie do ludzi, mogą bez problemu przelecieć nad granicami państw narodowych. Odpowiednikiem kolców na gołębie, których celem jest odganianie niechcianych ptaków, są kolce na niechcianych ludzi – te, które wieńczą bariery na granicach państw lub te, które umieszczane są na przystankach autobusowych, do czego nawiązują obiekty Małgorzaty Gurowskiej i Agaty Szydłowskiej. Te wspólne wielowarstwowe uwikłania ciał ludzkich i nie-ludzkich widoczne są również w pracy wideo Weroniki Zalewskiej – opisuje prace Diana Lelonek.

Być może bliższe i uważniejsze przyjrzenie się ptakom może pomóc również nam, ludziom w porę zauważyć zbliżające się zagrożenia. Temat kryzysu klimatycznego i wyzwań, jakie stoją przed ludzkością podejmuje wprost projekt Bartka Zalewskiego. Joanna Rajkowska natomiast w przejmującym cyklu  kolaży poświęconym Gazie opowiada nam o tym, jak ludobójstwo idzie w parze z ekobójstwem.

Biogram artysty

Rajmund Ziemski (1930-2005), absolwent Wydziału Malarstwa warszawskiej ASP w pracowni Artura Nachta-Samborskiego, 1955.  Przez całe życie zawodowe związany z macierzystą uczelnią. Od 1958 r. pedagog, w latach 1960-67 asystent w pracowni malarstwa Jana Cybisa. Od 1967 prowadził samodzielną pracownię malarstwa, początkowo na Wydziale Architektury Wnętrz, a od 1978 do 2000 r. dyplomującą pracownię na Wydziale Malarstwa. Aktywny uczestnik życia artystycznego, postrzegany najczęściej jako spadkobierca tradycji kolorystów i zarazem istotny twórca ekspresyjnego nurtu malarstwa materii. W 1979 laureat Nagrody im. Jana Cybisa, najważniejszej nagrody polskiej przyznawanej malarzom. 

Rajmund Ziemski, pomimo powszechnego uznania, nie zabiegał o sukces mierzony popularnością. Przeciwnie, był człowiekiem skromnym, głęboko skupionym na swej pracy artystycznej i działalności dydaktycznej. Malował lub rysował codziennie, nieprzerwanie przez kilkadziesiąt lat, pozostawiając po sobie ogromną spuściznę. Ziemski należy do pokolenia malarzy, które debiutowało w grudniu 1954 roku na słynnej X Jubileuszowej Wystawie Młodej Plastyki „Przeciw wojnie – przeciw faszyzmowi” w warszawskim Arsenale. W latach 60. i 70. brał udział w ważnych prezentacjach młodej sztuki polskiej w Stanach Zjednoczonych, Francji, Belgii, Niemczech, Danii, Szwajcarii, Austrii i Szwecji. Łącznie uczestniczył w ponad stu wystawach zbiorowych.

Pierwsza wystawa indywidualna malarza odbyła się w warszawskiej Galerii Sztuki Nowoczesnej (Krzywe Koło) w 1957 r. W czasie swej działalności artystycznej zorganizował w sumie 30 wystaw indywidualnych w Polsce i za granicą, m.in. w Waszyngtonie, Chicago, Wiedniu czy Brukseli.

Obecnie prace Rajmunda Ziemskiego znajdują się w muzeach zagranicznych, najważniejszych muzeach polskich i w kolekcjach prywatnych. W roku 2010, pięć lat po śmierci artysty, Zachęta gościła wystawę retrospektywną: „Rajmund Ziemski. Pejzaż 1953-2005”.

Organizatorzy wystawy:
Fundacja Rajmunda Ziemskiego - Ziemski ART
Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu

Kuratorka: Diana Lelonek

Współpraca: Magdalena Kołtunowicz, Joanna Kania, Katarzyna Ziemska

Identyfikacja wizualna: Łukasz Izert
Inne projekty graficzne: TESTA
Koordynacja: Magdalena Kołtunowicz
Inicjatorki projektu: Katarzyna Ziemska, Bożena Ziemba-Grodska

Partnerzy: Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Pałac Czapskich ASP w Warszawie, Fundacja PGE, dela.art collection, Eneris, TESTA, ZIEMSKI.ART