Jeśli nie blokowiska z wielkiej płyty, to czy mamy inny spadek po socjalistycznej architekturze? Tak, mamy! Kosmiczne spodki, wieże jak rakiety, UFO-mosty, hotele-piramidy, wieżowce-kukurydze i wieżowce-gwiazdy, Bramy Słońca, budynki-brutale i budynki-rzeźby, kościoły-namioty i meczety-lunety. O nich opowiada nowa wystawa Międzynarodowego Centrum Kultury.

Pokażemy prawie 400 obiektów z kilkunastu państwach Europy Środkowej, od Estonii po Macedonię, od Tallina po Skopje, ale przez Berlin, Pragę, Bratysławę, Wilno, Kijów, Budapeszt, Lublanę, Zagrzeb, Sarajewo, Belgrad i Bukareszt. Pokażemy nie tylko budowle użyteczności publicznej, teatry, muzea i hale sportowe, drapacze chmur i domy towarowe. Pokażemy również socjalistyczne domy kolektywne, ultranowoczesne kołchozy, pałace ślubów i domy pożegnań. Pokażemy miasta prawie idealne! Wszystko to, co dumnie prezentuje nieodległą przeszłość, a jednocześnie od lat dziewięćdziesiątych było wyszydzane jako niedoróbka.

Socjalistyczny modernizm podlega dziś gruntownemu przewartościowaniu. Marny koniec komunizmu oznaczał to, że jego architektoniczny dorobek nagle stał się kłopotliwym dziedzictwem. Po trzech dekadach, gdy ideologia zwietrzała, świadomi ograniczeń naszych własnych czasów możemy pokusić się o inne rozpoznanie - nowe albo przynajmniej pozbawione negatywnych emocji. Remanent trwa, choć dotąd rzadko wykraczał poza granice poszczególnych krajów. Proponujemy więc szerszy horyzont i gruntowniejsze przewartościowanie. Spojrzenie przez pryzmat najwybitniejszych dzieł i twórców, pokazanie różnorodności form, zrozumienie kontekstu. Bo architektura nie jest polityczną kalką i dlatego socjalistyczny modernizm domaga się ponownego odczytania. Bez przesądów i bez uprzedzeń.

- „Socjalistyczna nowoczesność wyglądała tak samo jak ta po drugiej stronie żelaznej kurtyny. Chcąc nie chcąc, nasze kraje były częścią globalnego doświadczenia nowoczesności. Wbrew powszechnemu mniemaniu wiedza, kultura i wyobrażenia wielokierunkowo przenikały wewnątrz i na zewnątrz bloków, toteż obraz socmodernizmu jest bardziej złożony i mniej oczywisty niż stereotyp o dwubiegunowym świecie. Dlatego jest tak frapujący” - podkreśla dr Łukasz Galusek, współautor wystawy.

Nawet w niesprzyjających warunkach socjalistyczni architekci potrafili utrzymać oryginalność i artystyczną autonomię. Tworzyć dzieła wymykające się łatwym sądom. Trzymać się własnej drogi. Nie dać się uwięzić doktrynie - ani architektonicznej, ani politycznej. Robić swoje. Mimo niebywałej skali wojennych zniszczeń, mimo konieczności „zaczynania od zera” wielu było architektami ciągłości, wiernymi etosowi profesji i szanującymi osiągnięcia poprzedników. Z takim zapleczem rozwinęli indywidualny styl, a sporo ich dzieł zyskało status ikon. - „Socmodernizm to architektura i sztuka czasów zapominania o okropnościach wojny i czasów spoglądania z nadzieją w przyszłość. Pod koniec lat pięćdziesiątych inspirowane pierwszymi lotami w kosmos płynne kształty betonowych budynków, przypominających spodki lub rakiety, wdarły się do przestrzeni miast po obu stronach żelaznej kurtyny i na nowo określiły krajobraz kulturowy Europy. Zimnowojenny podział sprawił, że długo wypieraliśmy z naszej świadomości oraz z naszego otoczenia liczne - często najlepsze - projekty i dzieła sztuki tego okresu” - wyjaśnia dr Michał Wiśniewski, współkurator ekspozycji.

Wystawa „Socmodernizm. Architektura w Europie Środkowej czasu zimnej wojny” stanowi pierwsze panoramiczne ukazanie powojennego dorobku architektonicznego naszej części kontynentu. Jest owocem współpracy MCK z czołowymi instytucjami architektonicznymi regionu.

Projekty, modele i dzieła sztuki pochodzą ze zbiorów miedzy innymi: Centrum Architektury w Wiedniu, Chorwackiego Muzeum Architektury oraz Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Zagrzebiu, Galerii Narodowej w Pradze, Muzeum Architektury i Designu w Lublanie, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Muzeum Estońskiej Architektury oraz Muzeum Sztuki KUMU w Tallinnie, Muzeum Sztuki w Ołomuńcu, Słowackiej Galerii Narodowej w Bratysławie, Muzeum Miejskiego w Tychach, Instytutu Dokumentacji Architektury Biblioteki Śląskiej, Muzeum Historii Katowic, Uniwersytetu Świętych Cyryla i Metodego w Skopju, a także z wielu kolekcji prywatnych.

Kuratorzy:

dr Łukasz Galusek - dyrektor programowy MCK, historyk architektury. Zajmuje się kulturą i sztuką Europy Środkowej, zwłaszcza związkami pomiędzy przestrzenią, pamięcią i tożsamością. Jest autorem ponad stu pięćdziesięciu publikacji naukowych poświęconych dziedzictwu kulturowemu Europy Środkowej oraz kwestiom pamięci i edukacji kulturalnej. Współautor i kurator wystaw przybliżających sztukę i dziedzictwo kultur środkowoeuropejskich: Słowenii (2006), Polski i Ukrainy (2007), Rumunii (2013), Chorwacji (2017), a także Architektury niepodległości w Europie Środkowej (2018-2019). Członek Kolegium Prezydenta RP do spraw Polityki Międzynarodowej, Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa, Grupy Roboczej Ekspertów do spraw Dziedzictwa Kulturowego Krajów Grupy Wyszehradzkiej, Europejskiej Sieci Muzeów Historii Miejskiej i Ośrodków Badawczych Historii Miejskiej oraz Rady Fundacji Borussia.

dr Michał Wiśniewski - historyk architektury, absolwent historii sztuki i architektury. Pracownik Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, w MCK kieruje Ośrodkiem Edukacji - Akademia Dziedzictwa. Stypendysta Fulbrighta. Autor wielu publikacji naukowych i popularyzatorskich poświęconych architekturze Krakowa i Polski XIX i XX wieku, między innymi monografii krakowskich architektów Ludwika Wojtyczki, Adolfa Szyszko-Bohusza i Tomasza Mańkowskiego. Członek zarządu Fundacji Instytut Architektury. Współautor wystaw i publikacji tworzonych przez zespół Instytutu Architektury.

Natalia Żak - historyczka sztuki, kuratorka, autorka tekstów. Współpracowała z galeriami sztuki w kraju i za granicą. Zawodowo związana z MCK w Krakowie, gdzie kuratorowała między innymi wystawy „Litwa. Dwa stulecia fotografii (2023, wraz z Adamem Mazurem), „Wędrujące obrazy. Małgorzata Mirga-Tas” (2022, wraz z Wojciechem Szymańskim), „Nie tylko Bauhaus. Międzywojenna fotografia niemiecka i polskie tropy” (2021, wraz z Adelheid Komendą, Sebastianem Luxem i in.), „Fotoblok. Europa Środkowa w książkach fotograficznych” (Kraków 2019-2020, Ołomuniec 2020, Wilno 2021; wraz z Adamem Mazurem, Łukaszem Gorczycą), „Architektura niepodległości w Europie Środkowej” (2018-2019, wraz z Łukaszem Galuskiem, Żanną Komar i in.). Pracuje nad projektem o środkowoeuropejskim dizajnie po 1945 roku.

Koncepcja programowa MCK - Agata Wąsowska-Pawlik, dr Łukasz Galusek
Koncepcja wystawy - dr Łukasz Galusek, dr Michał Wiśniewski
Kuratorzy - dr Łukasz Galusek, dr Michał Wiśniewski, Natalia Żak
Identyfikacja wizualna - Kuba Sowiński
Materiały fotograficzne przygotowane specjalnie do wystawy - Paweł Mazur
Architektura wystawy - Barbara Nawrocka, Dominika Wilczyńska (Miastopracownia)
Produkcja wystawy - Dorota Kosiec
Skład i łamanie materiałów tekstowych - Damian Nowak, Kuba Sowiński
Opracowanie materiałów zdjęciowych - Łukasz Podolak (Studio Weird Gentlemen)
Tłumaczenie i korekta w języku angielskim - Jessica Taylor-Kucia
Redakcja i korekta w języku polskim - Paulina Roszak-Niemirska, Piotr Niemirski
Montaż - Emanuel Mróz, Jakub Wójtowicz
Oświetlenie i multimedia - Maciek Bernaś, Jan Chołoniewski
Przewodnik w PJM - Jakub Studziński (opracowanie), Dawid Halota (nagranie i montaż)
Audiodeskrypcja - Regina Mynarska, Dawid Górny

Współpraca — Joanna Biegacz, Ewa Czarnecka, Magdalena Grabias, Joanna Hojda-Pepaś, Robert Karwowski, Agata Klejzerowicz, dr Żanna Komar, Dorota Korohoda, Daniel Krawczyk, Jacek Maj, dr Paulina Małochleb, Antoni Michalik, Marcin Pańtak, Łukasz Pieróg, Zofia Rokitka, Bartosz Sadulski, Anna Sawłowicz, Paulina Semianchuk, Anna Śliwa, dr Mariusz Soczówka, Klaudia Słupek, Magdalena Spyrka, Karolina Wójcik

Partnerzy wystawy, którzy użyczyli dzieł ze swoich kolekcji:

Centrum Architektury w Wiedniu (Architekturzentrum Wien)

Chorwackie Muzeum Architektury w Zagrzebiu (Museum of Croatian Architecture in Zagreb)

CIVA — Centrum Informacyjne, Dokumentacyjne i Wystawiennicze Architektury, Krajobrazu i Planowania Przestrzennego w Regionie Stołecznym Brukseli (CIVA, Centre for Information, Documentation and Exhibitions on the city, architecture, landscape and urban planning in the Brussels-Capital Region)

Estońskie Muzeum Sztuki KUMU w Tallinnie (Estonian Art Museum KUMU in Tallinn)

Galeria Jecza w Timișoarze (Jecza Gallery in Timișoara)

Galeria Narodowa w Pradze (National Gallery Prague)

Instytut Dokumentacji Architektury Biblioteki Śląskiej w Katowicach (Institute for Architecture Documentation of the Silesian Library in Katowice)

Muzeum Architektury i Designu MAO w Lublanie (Museum of Architecture and Design MAO in Ljubljana)

Muzeum Architektury we Wrocławiu (Museum of Architecture in Wrocław)

Muzeum Estońskiej Architektury w Tallinnie (Estonian Museum of Architecture in Tallinn)

Muzeum Miejskie w Tychach (City Museum of Tychy)

Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Zagrzebiu (Museum of Contemporary Art in Zagreb)

Muzeum Sztuki w Ołomuńcu (Olomouc Museum of Art.)

Regionalna Galeria Sztuk Pięknych w Zlinie (Regional Gallery of Fine Arts in Zlín)

Słowacka Galeria Narodowa w Bratysławie (Slovak National Gallery in Bratislava)

Uniwersytet św.św. Cyryla i Metodego w Skopju (Ss. Cyril and Methodius University of Skopje)

Materiałów i dzieł użyczyli również:

Archiwum „Dziennika Zachodniego” w Katowicach (Dziennik Zachodni Archive in Katowice)

Biblioteka Jagiellońska w Krakowie (Jagiellonian Library in Kraków)

Estońskie Muzeum Sportu i Igrzysk Olimpijskich w Tartu (Estonian Sports and Olympic Museum in Tartu)

Filmoteka Narodowa — Instytut Audiowizualny w Warszawie (National Film Archive — Audiovisual Institute in Warsaw)

Fundacja Fangora w Warszawie (Fangor Foundation in Warsaw)

Fundacja Hundertwassera w Wiedniu (Hundertwasser Foundation in Vienna)

Muzeum Historii Katowic (Museum of the History of Katowice)

Muzeum Plakatu w Wilanowie (Poster Museum at Wilanów)

Oddział Archiwum Państwowego w Gliwicach (Branch Office of the State Archive in Gliwice)

Wytwórnia Filmów Fabularnych we Wrocławiu (Wrocław Feature Film Studio)

Obiektów ze zbiorów prywatnych użyczyli:

Maria Bertrandt, Vladimir Deskov, Łukasz Galusek, Ana Ivanovska-Deskova, Jovan Ivanovski, Katarzyna Józefowicz, Maria Klimešová, Żanna Komar, Marek Korski, Katarzyna Małyszko, Marko Mušič, Andrei Pandele, Judit Rajk, Michał Wiśniewski