Stała wystawa archeologiczna „Najstarsze dzieje. Suwalszczyzna i wschodnie Mazury od schyłku epoki lodowej do upadku Jaćwieży” została otwarta 20 grudnia 2013 r. Powstała w wyniku realizacji projektu nr LT-PL/116, finansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Unii Europejskiej, Litwa Polska 2007-2013 Sąsiedzi w działaniu. Wkład własny do projektu zapewniło miasto Suwałki.

Ekspozycja stanowi podróż przez kilkanaście tysięcy lat, które upłynęły od czasu, gdy lodową pustynię na naszych ziemiach zastąpiła tundra, nadająca się do zamieszkania przez zwierzęta i ludzi, poprzez pojawienie się niezwykle interesującej i bogatej kultury Bałtów Zachodnich w epoce żelaza, do schyłku wczesnego średniowiecza, gdy plemię Jaćwingów uległo brutalnemu podbojowi krzyżackiemu. W wędrówce przez dzieje towarzyszy widzom suwalski poszukiwacz przygód i badacz lokalnych dziejów, którego postać jest kompilacją sylwetek kilku dziewiętnastowiecznych starożytników oraz żyjących w dwudziestym stuleciu krajoznawców, archeologów i historyków. Jego ducha, a także pamiątki po nim można odnaleźć w kilku miejscach na wystawie.

Nie sposób na stosunkowo niewielkiej przestrzeni zaprezentować w sposób pełny i wyczerpujący pradzieje i okres wczesnohistoryczny ziem północno-wschodniej Polski. Z konieczności autorzy wystawy musieli ograniczyć się do kilku najważniejszych okresów. Pierwszym z nich jest schyłek starszej i środkowa epoka kamienia. Środowisko naturalne było wówczas bardzo bogate, sprzyjało egzystencji wędrownych łowców, rybaków i zbieraczy. Dodatkowym magnesem, ściągającym ich na te tereny były złoża krzemienia doskonałej jakości, niezbędnego do produkcji narzędzi. Życie zgodne z naturą było na tyle komfortowe i bogate, że nie śpieszono się w następnych tysiącleciach do przyjęcia rolniczego trybu życia. Na wystawie można podziwiać naturalnej wielkości rekonstrukcję szałasu sprzed 10,5 tysiąca lat, wraz z wyposażeniem odkrytym w jego pozostałościach, w Miłukach koło Ełku.

Następny niezwykle ważny epizod dziejowy miał miejsce w połowie pierwszego tysiąclecia przed naszą erą. Pojawili się tu wówczas Bałtowie Zachodni, a wraz z nimi imponujące budowle obronne na szczytach niedostępnych wzgórz oraz na rusztach drewnianych ulokowanych na płyciznach jeziornych. Zabytki z osiedla nawodnego, wydobyte z jeziora Dgał Wielki niedaleko Giżycka, a także model samego osiedla ilustrują ten ciekawy okres na wystawie.

Dochodzimy wreszcie do okresu bodaj najważniejszego w dziejach Suwalszczyzny i przyległej części Mazur, pierwszych pięciu stuleci naszej ery, gdy rozkwitła bogata i interesująca kultura Bałtów Zachodnich. Rozległe kontakty handlowe i możliwość zapoznania się z osiągnięciami prowincji rzymskich, sąsiednich plemion germańskich i ludów wschodnich stały się potężnym impulsem do rozwoju. Najważniejszym przedmiotem wymiany handlowej był wówczas bursztyn. Najcenniejsze eksponaty na wystawie ilustrujące ten okres pochodzą z cmentarzyska kurhanowego w Szwajcarii, na przedmieściach Suwałk.

Kolejnym ważnym epizodem dziejów było wykrystalizowanie się na tym terenie plemienia Jaćwingów we wczesnym średniowieczu, z typowym dla okresu feudalnego systemem grodów obronnych, otoczonych osadami i polami. Najbardziej imponujący zespół osadniczo-obronny odkryto w Szurpiłach. Z niego pochodzi trzon kolekcji zabytków jaćwieskich, prezentowanych na wystawie. Był to jednak okres tragiczny dla bałtyjskich mieszkańców tych ziem. Cztery stulecia wypraw wojennych i następujących po nich ekspedycji odwetowych zakończyła regularna inwazja krzyżacka, która położyła kres niezależnemu bytowi plemion jaćwieskich.

Wystawa została zrealizowana w sposób nowoczesny i atrakcyjny, ze znakomitą scenografią, interesującymi planszami tekstowo-graficznymi (teksty w języku polskim i angielskim), wieloma rekonstrukcjami oraz efektami dźwiękowymi i stanowiskami multimedialnymi. Najważniejszą rolę spełniają jednak same eksponaty, wyjątkowe i niepowtarzalne, które ogromnie rzadko prezentowane są w innych muzeach poza Suwałkami.

Zapraszamy do podróży przez stulecia i tysiąclecia. Dzięki dofinansowaniu Unii Europejskiej wstęp na wystawę jest bezpłatny.