Na wystawie „Ukraina przed wiekami” przygotowanej ze zbiorów muzeum Archeologicznego w Krakowie prześledzić można najdawniejszą historię i kulturę materialną terenów współczesnej Ukrainy.

Jak w Krakowie znalazły się zabytki z tego terenu?

Muzeum Archeologiczne w Krakowie, jako pierwsza krakowska publiczna jednostka muzealna utworzone zostało w 1850 r. pod nazwą „Muzeum Starożytności w Krakowie”. Wtedy też wystosowano do społeczeństwa apel z prośbą o przekazywanie znalezisk i obiektów archeologicznych, które mogłyby być eksponowane w placówce. Do muzeum zaczęły napływać znaleziska z różnych zakątków dawnej Rzeczpospolitej. Zabytki do zbiorów muzealnych przekazywali również Polacy mieszkający na Wołyniu, Rusi Czerwonej, Podolu, Bracławszczyźnie i Kijowszczyźnie. Oprócz znalezisk przypadkowych zbiory wzbogacane były również o materiały z wykopalisk prowadzonych przez badaczy związanych z ośrodkiem krakowskim.

Na wystawie „Ukraina przed wiekami” prezentowane są dzieła ręki ludzkiej z okresu obejmującego sześć tysiącleci – od neolitu po późne średniowiecze. Ekspozycję dopełniają plansze opisujące archeologię i najdawniejszą historię ziem współczesnej Ukrainy uzupełnione o wręcz artystyczne ilustracje zaczerpnięte z publikacji w XIX-wiecznych periodykach naukowych.

Wśród zabytków neolitycznych wspomnieć należy o znaleziskach wiązanych z kulturą trypolską. Rozwijała się ona od przełomu VI i V do połowy III tysiąclecia p.n.e. na terenach dzisiejszej Rumunii, Mołdawii, Bułgarii i zachodniej Ukrainy. Ze względu na poziom wielu aspektów życia osiągniętych przez jej ludność, kultura ta określana jest przez niektórych badaczy mianem pierwszej protocywilizacji europejskiej. Ciekawych znalezisk wiązanych z kulturą tryposką dokonano w jaskini Werteba leżącej nieopodal miejscowości Bilcze Złote w rejonie tarnopolskim. Pierwsze badania wykopaliskowe, po namowach właściciela dóbr bilczańskich, księcia Adama Sapiehy, prowadził tam w latach 1876–1878, krakowski archeolog Adam Honory Kirkor. Po jego śmierci prace archeologiczne w jaskini kontynuowali Gotfryd Ossowski i Włodzimierz Demetrykiewicz. W wąskich, niskich i bogato rozgałęzionych korytarzach jaskini, odkryto wówczas ponad 1000 bogato zdobionych naczyń ceramicznych lub ich fragmentów, kilkadziesiąt narzędzi krzemiennych i ponad 70 glinianych figurek antropomorficznych. W jaskini niemożliwe było dłuższe zamieszkanie więc była ona prawdopodobnie miejscem obrzędowym.

Na wystawie zobaczyć można również zabytki związane z wielką kolonizacją grecką. Od VIII do VI w. p.n.e. miasta-państwa (gr. poleis) zakładały wzdłuż wybrzeży liczne kolonie. Kolonizacja ta miała charakter gospodarczo‑ekonomiczny. Grecy szukali nowych ziem pod uprawę, łowisk bogatych w ryby, złóż surowców czy nowych szlaków handlowych. Prym w kolonizacji północnych wybrzeży Morza Czarnego wiódł Milet. To greckie polis założyło m.in. Olbię (u ujścia Bohu i Dniepru), Tyras (niedaleko ujścia Dniestru) i Pantikapajon (nad Cieśniną Kerczeńską). Z tego ostatniego miasta, będącego stolicą Królestwa Bosporańskiego pochodzą zabytki prezentowane na wystawie. Są to charakterystyczne dla kultury greckiej naczynia zdobione ornamentyką czerwonofigurową, monety, lampki oliwne czy terakotowa głowa satyra.

Z kolei najliczniej reprezentowaną grupą zabytków są obiekty datowane na średniowiecze. Większość z nich pochodzi z Podhorców w rejonie brodzkim. W południowo-zachodniej części tej miejscowości znajdują się relikty grodu Pleśnisko. Pierwotnie był to zapewne gród plemienia Lędzian, który został w 981 r. zajęty przez Włodzimierza Wielkiego. Wspomina o tym Powieść minionych lat:

Roku 6489 [981]. Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień i inne grody, które są i do dziś dnia pod Rusią.

Pleśnisko było prawdopodobnie jednym z tych „innych grodów”. Posiadający strategiczne położenie plemienny gród został przebudowany i w pełni funkcjonował również w państwie Rurykowiczów.

W latach 1881–1883 kompleks grodowy w Pleśnisku badał krakowski archeolog Teodor Nieczuja-Ziemięcki. Wykopaliska prowadził zarówno na grodzisku jak i na towarzyszących mu kilku cmentarzyskach. Podczas badań grodu oprócz typowych dla tego typu obiektów znalezisk fragmentów naczyń ceramicznych, przedmiotów codziennego użytku i fragmentów ozdób (w tym fragmentów bransolet szklanych) natrafiono na fragmenty amfor, w których importowano wino z Bizancjum. Znaleziono także glinianą pisankę-grzechotkę. Egzemplarz szkliwiony z wewnątrz z kamykiem umieszonym w środku mógł pełnić funkcję obrzędowo-kultowo-magiczną lub być po prostu dziecięcą zabawką. Podczas badań natrafiono również na kaganek typu kijowskiego. Ten obiekt składający się z dwóch czas o różnej średnicy i pustej nóżki jest unikatowy dla terenów zachodniej Rusi. W górnej czaszy palił się zanurzony w tłuszczu knot, niższa większa czasza chroniła przed zabrudzeniem zatrzymując ściekające paliwo.

Ciekawych odkryć dokonano także na cmentarzyskach. Teodor Nieczuja-Ziemięcki natrafił między innymi na dwa pochówki podwójne zawierające szczątki mężczyzny i kobiety (tzw. wielkie mogiły bliźniacze). W grobach ze zmarłymi odkryto liczne wyposażenie: miecze, topory, przedmioty codziennego użytku w tym drewniane okute blachą wiadra i liczne ozdoby. Na uwagę zasługuje odkrycie w ustach zmarłych drobnych, złotych drucików i blaszek. Interpretowane są one jako „obole zmarłych” czyli rodzaj pieniądza przeznaczonego na opłatę za przewóz w zaświaty lub przekupienie zmarłego by nie wracał do świata żywych. W przypadku mogił bliźniaczych zwraca fakt występowania dewocjonaliów świadczących o wierze w Chrystusa. Prawdopodobnie w mogiłach pochowani zostali członkowie elity sprawującej rządy na tym terenie, a chrześcijaństwo przyjęli wraz z księciem Włodzimierzem Wielkim w 988 r. Na uwagę zwraca również fakt przenikania się tradycji pogańskiej i chrześcijańskiej. O tej drugiej świadczy manifestacja wiary w Jezusa oraz obrządek szkieletowy z głową skierowana ku zachodowi. Z kolei o pogańskiej mentalności dowodzi bogate wyposażenie zmarłych oraz usypanie nad zwłokami kurhanów. Należy zwrócić jednak uwagę że na sypanie kopców nad pochówkami Cerkiew godziła się przez ponad dwa stulecia po chrzcie Rusi.