Galeria Malarstwa Europejskiego zrywa z przyjętym powszechnie w muzeach zwyczajem odrębnego eksponowania obrazów każdej ze szkół narodowych. Potwierdzając tezę płynności rozwoju artystycznego Europy nowożytnej, w której szkoły malarskie rozwijały się w dość ścisłym, wzajemnym kontakcie, chcemy pokazać ewolucję tych zjawisk artystycznych. Jednocześnie dzięki odmienności tradycji i warunków rozwoju, na przykładzie wybranych dzieł sztuki, staramy się znaleźć uniwersalną panoramę dawnego malarstwa europejskiego.

Wśród pokazanych dzieł malarskich z przełomu XVII, XVIII i XIX stulecia, przeważają obiekty pochodzące z Galerii Dąmbskich – głównej kolekcji pozostającej w zbiorach rzeszowskiego Muzeum.

W ekspozycji wyodrębnione zostały poszczególne działy tematyczne. Otwiera je galeria pejzażu z licznymi odmianami: ze sztafażem, realistyczno-idealistycznym, wedutą i mariną. Następnie prezentowane są obrazy gabinetowe i salonowe o „niskich” tematach: martwe natury, przedstawienia zwierząt i sceny rodzajowe. Ostatni człon stanowią dzieła ilustrujące najwyżej cenioną problematykę, wielkich i małych „historii”, czyli „wysokich” tematów: biblijnych, mitologicznych, alegorycznych i literackich.

Ekspozycję rozpoczyna „Pejzaż”, gatunek malarstwa, który traktuje żywą naturę, jako główny lub jedyny temat obrazu. Przedstawiony został bogaty wybór różnorodnych wizji przyrody, motywu malarskiego, który stanowił atrakcyjną ofertę dla kolekcjonerów. Widz ma okazję zapoznać się z obrazami natury dzikiej i nieujarzmionej, w których obecność niewielkich zazwyczaj postaci podkreśla nikłość ludzkiej egzystencji wobec potęgi otaczającego świata.

Zobaczyć można płótna flamandzkich mistrzów, m.in. „Krajobraz” Jacques d’Arthois (1613 – 1683 Bruksela). Pełna spokoju trójplanowa kompozycja, przedstawia skraj lasu, z grupą figuralną po środku. Całość spowita subtelnym studium wibracji światła. Monumentalność form podkreśla szeroki rytm i intensywność koloru. Nasycone tony czerwieni i złotawej żółci przenikają przez brązy, srebrzyste i ciemne zielenie. Podziwiać można również austriackich pejzażystów, którzy w sposób realistyczno-idealistyczny ukazywali przestrzenną rozległość, światło i powietrze, charakterystyczną atmosferę danej okolicy, pory roku lub doby. Twórców takich jak Michael Wutky (Krems 1739-1822 Wiedeń) „Krajobraz ze wschodem słońca”, „Wschód księżyca”, „Krajobraz z mężczyzną rozkopującym grób”, Lorenz Adolf Schönberger (Vorslau k. Wiednia 1768 – 1847 Mainz) „Krajobraz z zachodem słońca”, Johann Christian Brand (1722 -1795 Wiedeń) „Krajobraz z brodem” oraz malarstwo z kręgu austriacko-niemieckiego. Wspomniane płótna uzupełniają dwie weduty, nieokreślonego malarza zatytułowane „Widok Petersburga”.

Kolejne trzy grupy tematyczne nazwane zostały: „Martwa natura”, „Świat zwierząt” oraz „Zwierciadło obyczaju”.

Martwa natura, jako samodzielny gatunek malarski zaczęła wykształcać się już w końcu wieku XVI, ale dopiero w kolejnym stuleciu zdobyła popularność w całej Europie. Termin martwa natura /nature morte/ pojawia się w połowie XVIII wieku. Został wynaleziony prawdopodobnie we Francji w kręgach akademickich i antybarokowych. Były to dzieła, dla których inspiracji dostarczała natura nieożywiona za pomocą swoich form, brył, materii, koloru i reakcji na światło. Umiejętność malarza polegała na doborze przedmiotów i zakomponowaniu ich zgodnie z zasadami estetyki, na przedstawieniu ich z iluzjonistycznym zacięciem, a często również na zawarciu w obrazie przekazu symbolicznego. Do dzieł o nieprzeciętnej klasie należy obraz „Kwiaty w szklanym kielichu” pędzla Jean-Baptiste Monnoyer (Lille1636 – 1699 Londyn), francuskiego malarza kwiatów okresu baroku. Twórcy ukształtowanego w środowisku antwerpskim, pozostającego pod wpływem sztuki flamandzkiej głównie Rubensa. Kolejne dwa bliźniacze płótna zatytułowane „Martwa natura z puttami”, autorstwa malarskiego duetu Jana Pauwela Gillemansa (1651 Antwerpia – 1704 Amsterdam) i Pietera Rysbraecka (Antwerpia 1655–1729 Bruksela), charakteryzują się ograniczoną, ciemną paletą barwną, bujną kompozycją wykonaną przez pierwszego z wymienionych twórców i antykizującym pejzażem, stanowiącym tło dla owocowych girland, pędzla drugiego mistrza. Do nie mniej ciekawych należą XVIII – wieczne przedstawienia kwiatów Johanna Baptisty Drechslera (1756 – 1811 Wiedeń) oraz naśladowcy D. Seghersa.

„Świat zwierząt” reprezentują sceny pastoralne na tle krajobrazu oraz wizerunki animalistyczne; pasące się bydło, konie, ptactwo domowe, zwierzyna osaczona przez psy, walki zwierząt, m. in. takich autorów jak: Carl Borromäus Andreas Ruthart (Gdańsk 1630 – 1703 L’Aquila), Philipp Ferdinand de Hamilton (Bruksela 1664 – 1750 Wiedeń), Christian Hilfgot Brand (Frankfurt 1695-1756 Wiedeń), Jan van Gool (Haga 1685 – 1763 Terwesten), Pieter van Laer (1599 – 1642 Haarlem).

„Zwierciadło obyczaju” prezentuje szeroki wybór przedstawień, których tematem są sceny z życia codziennego, związane ze zwyczajami, obrzędami, pracą, wypoczynkiem lub zabawą. W malarstwie rodzajowym /franc. peinture de genre/ bohaterami są zwykle anonimowe osoby, przedstawiane bez upiększeń i idealizacji, podczas wykonywania zwykłych czynności. Zobaczyć można m. in. sceny z gatunku „vita populare” zatytułowane „Starzec z dzbanem” i „Staruszka z kotem” autorstwa malarza działającego w północnych Włoszech Giacomo Francesco Cippera zw. Todeschinim (Feldkirch 1664 – 1736 Mediolan); XVIII – wieczną kopię obrazu w typie „fête galante” – „ Ogród miłości” Petera Paula Rubensa (1577 – 1640).

Ostatni człon ekspozycji zatytułowany „Religia i mitologia” wywodzi się z kategorii malarstwa zwanego „historiami” /łac., wł. storie/. Dzieła pokazane zostały w zespołach tematycznych w celu ukazania różnorodnych typów i wątków ikonograficznych: Biblia – Stary i Nowy Testament; mitologia i alegorie; sceny historyczne. Problematyka ta, uznawana była za najwartościowszą i najtrudniejszą w realizacji, gdyż wymagała od twórcy umiejętności warsztatowych, jak również sporej dozy wiedzy teologicznej i humanistycznej. Co ważne dostarczała widzowi najwięcej doznań duchowo-zmysłowych. Kształtowała jego światopogląd, ubogacała intelektualnie.

Sceny Biblijne reprezentują m. in. XVIII – wieczna kopia obrazu Cristofano Alloriego „Judyta z głową Holofernesa”; dzieło powstałe w kręgu Guercino, „Samson i Dalila”; „Madonna w zieleni” kopia rafaelowskiego dzieła pozostającego w zbiorach Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Sceny mitologiczne i alegoryczne przeanalizować można na przykładach obrazów „Łowy Atalanty i Meleagra” Abrahama van Diepenbeecka (1596-1675), „Triumf Galatei Franҫois Xavier Fabre (1766 – 1837 Montpelier)  czy „Diana i Kalisto” Francesco Furini (1600 – 1646 Florencja).

Dorota Rucka-Marmaj
Kurator wystawy