1. Początki

Oryginalna wystawa „Śladami Pamięci” powstała jako wynik wielotnich badań połączonych z drobiazgową dokumentacją fotograficzną, za które odpowiedzialni byli profesor Jonathan Webber oraz fotograf Chris Schwarz. Webber przyjechał do polski po raz pierwszy pod koniec lat 80tych na zaproszenie Instytutu Sociologii UJ, i rozpoczął proces dokumentacji zachowanych śladów żydowskiego dziedzictwa, rozrzuconych po całym terenie południowej Polski. Podrożując przez wsie i miasteczka zbierał dane na ich temat, spisując również wspomnienia mieszkańców dotyczących ich dawnych, żydowskich sąsiadów. W 1993 Webber nawiązał współpracę ze znanym brytyjskim fotoreporterem Chrisem Schwarzem, który za pomocą swoich zdjęć chciał opisać ten temat. Współpraca pomiędzy Webberem i Schwarzem trwała nieprzerwanie przez 11 lat i jej efektem stała się wystawa, nazwana „Śladami Pamięc. Współczesne Spojrzenie na Żydowską Przeszłość Polski” oraz muzeum, w którym w 2004 roku została po raz pierwszy zaprezentowana.

Wystawa „Śladami Pamięci” zaoferowała zupełnie nowatorskie spojrzenie na żydowską przeszłość Polski i posiadała szereg unikalnych cech, które w znacznym stopniu odróżniały ją od innych wystaw poświęconych polskim Żydom czy Holokaustowi, prezentowanych w zagranicznych muzeach. Była to jednocześnie jedna z pierwszych takich wystaw w Polsce.

Pamięć i odpowiedzialność

Chris Schwarz nie byłe pierwszym fotografem, który na swoich zdjęciach uchywcił piękno, melancholię a często bezgraniczny smutek zrujnowanych synagog i opuszczonych cmentarzy, których dziesiątki nadal znajdowały się na terenie dawnej Galicji. Były one fotografowane już w latach 60-tych, 70-tych i 80-tych – zawsze jednak w czerni i bieli. Tym co sprawiło, iż zdjęcia Chrisa Schwarza są wyjątkowe była świadoma decyzja o uchwyceniu tych miejsc w kolorze a przez to zaprezentowanie ich nie tylko jako niemych świadków przeszłości ale również widocznych i poruszających elementów krajobrazu współczesnej Polski. Symboliczne przeniesienie ich z księgi umarłych, do księgi żywych oraz zadanie pytań nie tyle o ich przeszłośc ale również o odpowiedzialność za ich przyszłość.

Różnorodność lokalizacji

„Ślady Pamięci” prezentowały bogactwo i różnorodność żydowskiego życia, które istniało na terenie południowej Polski przed Zagładą, zarówno w dużych miastach jak Kraków czy Tarnów, ale również w miasteczkach i wsiach, jak Rymanów czy Wielkie Oczy.

Różnorodność narracji

Wystawa ma szczególny układ – podzielona została na pięć części, odpowiadających różnym zagadnieniom i sposobom przedstawienia tematu. Twórcy starali się w ten sposób uniknąć uproszczeń i stereotypowych uogólnień, zamiast tego tworząc wielowarstwową i wielowymiarową konstrukcję obejmującą cały szereg perspektyw.  Pięć sekcji to jednocześnie pięć jasnych idei, pięć dróg, którymi możemy podążać: smutek w obliczu ruin, zainteresowanie autentycznym bogactwem żydowskiej kultury, przerażenie brutalnością procesu zniszczenia, uznanie złożonych problemów związanych z pojmowaniem przeszłości, w których mieści się i zachowanie śladów pamięci i wymazywanie tej pamięci.

Pustka nieobecności

Aby podkreślić fakt, iż w przeważającej większości miast i miasteczek południowej Polski nie ma obecnie żydowskich społeczności, twórcy wystawy zdecydowali się w czterech pierwszych sekcjach wystawy nie prezentować ludzi, nie znajdziemy ich na żadnym ze zdjęć. Miało to podkreślić pustkę- nieoebcność Żydów, którch głosy przed Zagładą wypełniały tę przestrzeń. Ostatnia, piąta sekcja tej wystawy odwracała jednak ten obraz, koncentrując się wyłącznie na ludziach, którzy na różne sposoby angażowali się w upamiętnianie żydowskiej przeszłości, przywracając żydowską kulturę do życia i przyczyniając się do odrodzenia żydowskiego życia. Kolorowe fotografie, wokół których zbudowana została ta wystawa ujmują równocześnie wszystkie pięć spojrzeń na skomplikowaną rzeczywistość współczesnej Polski: ruinę i odnowienie, nieobecność i obecność.

Od początków swojego istnienia wystawa otoczona była bogatym i różnorodnym programem wydarzeń. Chris Schwarz nie tylko mocno wierzył w edukacyjną misję Muzeum, ale pragnął, by poprzez wykłady i koncerty miejsce to stało się przestrzenią spotkań i obcowania z żywą żydowską kulturą. Niestety, w 2007 roku zmarł, mając zaledwie 59 lat. Zdążył jednak zobaczyć swoje muzeum – działające i doceniane.

2. Nowa Odsłona

W kolejnych latach funkcjonowania stało się jasne, że choć „Śladami Pamięci” pozostaje stałą wystawą Żydowskiego Muzeum Galicja, sytuacja wokół nas się zmienia. Zrujnowane dotąd synagogi odnawiano, odsłaniano nowe pomniki upamiętniające żydowskie dziedzictwo, a i samo żydowskie życie zaczęło się stopniowo odradzać. Dlatego w 2012 zarząd Muzeum zatwierdził dwu-stopniowy plan aktualizacji i rozbudowy wystawy stałej. W pierszym etapie, Muzeum zaprosiło do współpracy wybitnie utalentowanego amerykańskiego fotografa, badacza i eseistę – profesora Jasona Francisco, który posiadajał już istotne doświadczenie związane z żydowską pamięcią historyczną w Europie wschodniej. Jego zadaniem było stworzenie wystawy poświęconej śladom żydowskiego dziedzicwa na terenie dawnej Galicji wschodniej czyli dzisiejszej zachodniej Ukrainy, obszaru, którym Webber i Schwarz nie zajmowali się podczas tworzenia „śladow Pamięci”. Wystawa „Pamięć Niedokończona: Dziedzictwo Żydowskie i Zagłada w Galicji Wschodniej” otwarta została w 2014 roku, komplementując tematy i problemy poruszane na wystawie stałej, a jednocześnie pozwalając odwiedzającym na kompleksowe spojrzenie na teren całej, dawnej Galicji.

Jednocześnie Muzeum rozpoczeło pracę nad drugim, głównym etapem całego projektu – nową odsłoną wystawy stałej, z Jasonem Francisco jako fotografem. W ciągu dwóch i pół roku wykonał on niemal tysiąc fotografii w dziesiątkach lokalizacji na terenie południowej Polski, dokumentujac stan żydowskiego dziedzictwa i zmiany, które zaszły od momentu uchwycenia części z tych miejsc przez Chrisa Schwarza, 20 lat wcześniej. Z całej jego kolekcji wybranych zostało ponad 60 zdjęć, które zostały włączone w narrację wystawy, a ta rozrosła się ze 104 do niemal 150 fotografii. Prace Jasona Francisco nie są prezentowane oddzielnie – zostały w pełni zintegrowane, wplecione w narrację wystawy. Aby zapewnić ciągłość oryginalnego przesłania wystawy, podpisy do wszystkich fotografii jak również teksty towarzyszące, stworzone zostały przez profesora Jonathana Webbera. Dzięki połączeniu pracy dwóch fotografów, jednego, który na swoich zdjęciach udokumentował rzeczywistość post-komunistycznej Polski na począktu lat 90tych, i drugiego, który tę samą przestrzeń uchwycił po 25 latach demokracji, wystawa oferuje unikalne spojrzenie na dziedzictwo żydowskie południowej Polski z perspektywy 25 lat, prezentujac zarówno punkt wyjścia jak i obecną sytuację. To jedna z wyjątkowych zalet tej wystawy.

Aby podkreślić skalę pozytywnych przemian, które zaszły w Polsce na przestrzeni ostatnich lat, zmianie uległa nazwa ostatniej sekcji wystawy, z „Ludzie Tworzący Pamięć” na  „Odrodzenie Żydowskiego Życia”. Jest to świadoma i bardzo znacząca decyzja, odzwierciedlająca drogę, którą wspólnie przebyliśmy. Aby odzwierciedlić w niej dynamikę i różnorodność wydarzeń, które kształtują obraz współczesnego żydowskiego życia sekcja ta została wzbogacona o specjalną część, w której prezenotwane będą zdjęcia nadsyłane przez odwiedzających, członków społeczności żydowskiej, profesjonalnych fotografów i amatorów. Wybrane fotografie prezentowane będą podczas każdego Festwiwalu Kultury Żydowskiej a następnie włączane do wystawy na kolejne 12 miesięcy.

Dzięki wszystkim tym cechom uaktualniona i rozbudowana wystawa „Śladami Pamięci” oferuje unikalne spojrzenie na żydowską Polskę, opisujac i poruszając szereg probleów i procesów, które choć zakorzenione w przeszłości, bezpośrednio wpływają na otaczający nas dziś świat i jego przyszłość.