HOŁD 500. Historia – Kultura – Pamięć.

500 lat temu – 8 kwietnia 1525 – doszło do podpisania traktatu krakowskiego, na mocy którego dokonano sekularyzacji państwa zakonu krzyżackiego w Prusach. Słynny „Hołd pruski” dokonał się dwa dni później – 10 kwietnia na krakowskim rynku. Albrecht Hohenzollern, ostatni wielki mistrz Zakonu, złożył przysięgę wierności królowi polskiemu Zygmuntowi I Staremu. Państwo zakonu krzyżackiego zostało lennem Korony Polskiej i zwane było od tego czasu Prusami Książęcymi lub Księstwem Pruskim.

Na 500-lecie podpisania traktatu krakowskiego i hołdu lennego Muzeum Zamkowe w Malborku przygotowuje główną wystawę rocznicową pt. „Hołd 500. Historia – Kultura – Pamięć”, zbudowaną wokół fenomenu wydarzeń z 1525 roku.

Zamek w Malborku jako miejsce, dla którego Hołd pruski i jego skutki miały ogromne znaczenie, stanie się w 2025 roku przestrzenią wymiany myśli, dysputy historycznej i działań edukacyjnych związanych z tym wydarzeniem.

Wystawa dostępna będzie od 8 kwietnia do 29 czerwca 2025 roku w Pałacu Wielkich Mistrzów, dawnej rezydencji wielkich mistrzów Zakonu i królów Polski, oraz w najbardziej reprezentacyjnym wnętrzu – Wielkim Refektarzu Muzeum Zamkowego.

Trzy moduły wystawy:

• HISTORIA, opowiadającego o burzliwych stosunkach krzyżacko-polskich i wybitnych postaciach, które doprowadziły do pokojowego rozwiązania i przekształcenia Państwa zakonnego w świeckie, pierwsze państwo luterańskie na świecie oraz o konsekwencjach tego wydarzenia w nauce, literaturze, kulturze oraz polityce Europy Środkowej do końca XVIII w.;
• KULTURA, przybliżającego po raz pierwszy w muzealnictwie sztukę, kulturę i naukę renesansowego dworu królewieckiego oraz jego związki z dworami europejskimi;
• PAMIĘĆ, kultury pamięci od końca XVIII w. do współczesności, w wizjach historyków i takich polskich artystów jak Marcello Bacciarelli, Jan Matejko, Tadeusz Kantor czy Edward Dwurnik.

HISTORIA

Przed Hołdem

Jeszcze w 1519 r. nic nie zapowiadało, że wielki mistrz Zakonu, Albrecht Hohenzollern ugnie się przed swoim wujem, królem Polski Zygmuntem I Starym. Licząc na wsparcie cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, książę próbował rozwiązać na drodze militarnej postanowienia II pokoju toruńskiego (ostatnia wojna polsko-krzyżacka 1519-1521). Jednak w obliczu niepowodzeń wojennych, coraz większych nacisków z zewnątrz, zwiększających się zaległości finansowych wobec wojsk zaciężnych oraz przy silnej opozycji stanów pruskich, Albrecht podpisał 5 kwietnia 1521 r. czteroletni rozejm z Koroną Polską.

Czas ten dał obu stronom wytchnienie i – jak się okazało –  wprowadził na początku 1525 r. nową rzeczywistość. Zygmunt I wykorzystał ten czas i zawarł szereg sojuszy z państwami ościennymi. Albrecht w odróżnieniu od króla polskiego, borykał się z szeregiem problemów. Postępującemu rozkładowi wewnątrz Zakonu towarzyszyły brak perspektyw na posiłki z Rzeszy oraz czyniąca duże postępy reformacja religijna. Szczególnie ta ostatnia trafiła na podatny grunt, gdyż Albrecht wytracił cały swój wojowniczy impet i pod wpływem kazań Marcina Lutra zaczął poważnie podchodzić do sekularyzacji Zakonu. Rozpoczęte z królem Zygmuntem Jagiellończykiem negocjacje zwieńczone zostały podpisaniem 8 kwietnia 1525 r. przez obie strony układu pokojowego, tzw. traktatu krakowskiego.

Doniosłość tego wydarzenia wymagała dodatkowego i spektakularnego ceremoniału lennego, który odbył się w poniedziałek 10 kwietnia 1525 r. i znany jest pod nazwą „Hołd pruski”.

Hołd

Tego dnia około godziny 10-tej konny orszak królewski opuścił zamek wawelski i udał się do ratusza, gdzie król został przyodziany w płaszcz oraz koronę. Następnie w towarzystwie radców opuścił ratusz i udał się na specjalnie przygotowane, bogato przyozdobione podium usytuowane na rynku głównym obok ratusza. W najbliższym towarzystwie króla znaleźli się młody 5-letni książę August, Jan Statilius (poseł króla Węgier), dziewięciu biskupów, wojewodowie, kasztelanowie, rajcy pruscy z Torunia i Elbląga, a wokół barier straż pełniło 2000 pieszych zbrojnych dzierżących strzelby, włócznie i halabardy.

Tuż przed godziną 11.00 na miejsce przybyli wysłannicy Albrechta, wśród których znalazł się biskup pomezański z Kwidzyna Erhard von Queis. To właśnie on jako pierwszy zabrał głos i oddając należną królowi cześć poprosił w imieniu margrabiego o nadanie lenna.

Zaraz po tym radcy Albrechta udali się po księcia, który przywdziany w zbroję przybył w towarzystwie brata Jerzego i księcia legnickiego Fryderyka. Po wejściu na podium cała trójka przyklęknęła, a znajdujący się bliżej króla Albrecht, kładąc dwa palce na Ewangelii spoczywającej na kolanach króla, złożył uroczystą przysięgę. Po przysiędze nastąpiło symboliczne pasowanie Albrechta na rycerza, a następnie wręczenie chorągwi z białego adamaszku, na której znajdował się czarny orzeł ze złotymi szponami, złotą koroną na szyi, złotymi paskami na skrzy­dłach, a na piersi ze srebrną literą S, oraz założenie na szyję księcia złotego łańcucha, wartego 600 guldenów! 

Po tej uroczystości nastąpiły kolejne pasowania panów z Prus i Polski.

Następnie wszyscy uczestnicy ceremonii krakowskiej konno udali się do kościoła św. Stanisława, gdzie odśpiewano hymn Te Deum laudamus [Ciebie Boże chwalimy], a następnie na Wawel, gdzie król wydał wystawne przyjęcie obdarowując gości drogimi podarkami.

Złożony hołd, by nie był kwestionowany, tego samego dnia został zatwierdzony tzw. dokumentem lennym. Miało to zabezpieczyć nowego księcia „w Prusach” przed ewentualnymi oskarżeniami o uzurpowanie władzy.

Po Hołdzie

Hołd lenny został powtórzony po powrocie Albrechta Hohenzollerna do Królewca. Tym razem, to nowemu księciu w Prusach składali go jego poddani. W maju 1525 roku zamek królewiecki był świadkiem odczytania traktatu krakowskiego i zaprzysiężenia nowego układu przez zgromadzone stany. W zamian książę zwolnił poddanych z wszelkich osobistych zobowiązań wobec Zakonu.

Zakon krzyżacki w Prusach liczył w tym czasie 57 rycerzy zakonnych. Już ta liczba uzmysławia nam jak dalece posunięty był proces jego rozkładu. Siedmiu spośród tej liczby odmówiło złożenia przysięgi, lecz po kilku dniach negocjacji tylko jeden z nich – książę Eryk brunszwicki – ostatecznie wyjechał do Rzeszy.

Proces przekształcania Prus Zakonnych w lenne wobec Królestwa Polskiego Księstwo Pruskie trwał kolejne miesiące. Albrecht wyruszył w objazd po swoim księstwie, by odebrać hołd lenny wszystkich stanów swego władztwa. Prawne zatwierdzenie wydarzeń krakowskich zamykał dokument wystawiony przez kancelarię koronną w maju 1526 roku w Krakowie.

W wyniku szerzącej się w Rzeszy reformacji nowo wykreowany książę pruski zmienił wkrótce wyznanie. Już 6 lipca nakazał w swoim państwie „głoszenie czystego Słowa Bożego”, zaś 10 grudnia reformacja została urzędowo narzucona w całych Prusach Książęcych. W efekcie tych działań powstało pierwsze w Europie państwo luterańskie.

O KONFERENCJI

Wystawa towarzyszy międzynarodowej konferencji naukowej „Hołd pruski (1525-2025): geneza, okoliczności i następstwa”, na którą zapraszamy do Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie oraz Muzeum Zamkowego w Malborku w dniach 12-14 maja 2025 roku.

SYMBOLIKA

„ (…) obiecuję i przysięgam, że Najjaśniejszemu Władcy i Panu, panu Zygmuntowi, królowi Polski, wielkiemu księciu Litwy, Rusi i wszystkich ziem pruskich panu i dziedzicowi, jako memu przyrodzonemu panu dziedzicznemu oraz dzieciom i następcom Jego Królewskiej Mości, królom i Królestwu Polskiemu będę wierny (…)” – to słowa przysięgi, którą składał wielki mistrz Albrecht Hohenzollern.

Jako oznakę podległości lennej wobec Korony Polskiej Albrecht otrzymał proporzec z czarnym orłem ze złotą koroną na szyi oraz srebrną literą „S” na piersi, symbolizującą wasalne ukorzenie oraz imię pana lennego „Sigismundus”.

Traktat krakowski musiał zawierać ten istotny załącznik – publiczną scenę przysięgi. Dotychczasowo składane w ramach II pokoju toruńskiego hołdy odbywały się w zamkowych murach. Ten, jako szczególnie istotny, bo przekształcający Prusy Zakonne w poddane Królestwu Księstwo Pruskie musiał wybrzmieć. Już nie zamknięte komnaty lecz serce Korony – rynek krakowski i jego bogato udekorowany postument stał się sceną, z której popłynął jasny przekaz: zakon krzyżacki w Prusach przestaje istnieć, a jego mistrz, jako świecki książę, staje się lennikiem króla!

Ta scena oraz jej znaczenie będzie tematem zamkowych lekcji muzealnych i otwartej dyskusji naukowej 2025 roku w Muzeum Zamkowym.