"Franciszek Duszeńko. Ołowiane łzy". Wystawa w stulecie urodzin Artysty

Wystawa jest prezentacją dorobku i postaci profesora Franciszka Duszeńki, wskazującą istotne kierunki jego poszukiwań i zainteresowań. Po raz pierwszy pokazujemy wybór rzeźbiarskich szkiców, rysunków, notatek pochodzących z pracowni profesora, która stanowiła jego sanktuarium — miejsce osobne i zamknięte przed publicznością. Dzięki zaangażowaniu Roberta Kaji, staraniom Muzeum Narodowego w Gdańsku oraz uprzejmości rodziny artysty zgromadzone w pracowni przy ulicy Chlebnickiej 11/12 w Gdańsku: szkice rzeźbiarskie, bozzetta, formy negatywowe, rysunki, po śmierci profesora, trafiły do kolekcji Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku oraz jako depozyt do Muzeum Narodowego w Gdańsku.

Ekspozycja Franciszek Duszeńko. Ołowiane łzy koncentruje się na przedstawieniu mantrycznej natury procesu tworzenia, który niezależnie od rodzaju, czy skali podejmowanego tematu był tak samo intensywny i wielowymiarowy. Twórca osadzony silnie w tradycji rzeźby, wcześnie zauważony i doceniony, przeszedł drogę od dzieł realistycznych przez rewolucyjne realizacje pomnikowe, które na stałe zmieniły formułę założeń upamiętniających, aż do prac abstrakcyjnych i eksperymentalnych. Prezentacja studyjnej twórczości artysty, jest metaforycznym otwarciem drzwi jego pracowni, ukazując szczególną ikonosferę procesu twórczego, odkrywając zarazem to, co za życia artysty było zakryte i niedostępne.

Klucz doboru prac opiera się na możliwości ukazania tajników warsztatowych, powiązania obiektów z konkretnymi realizacjami oraz ich atrakcyjności pod względem formalnym. Można wyodrębnić z tego zbioru szczególną grupę prac, związanych z osobistymi, dramatycznymi doświadczeniami Franciszka Duszeńki – służbą w AK, aresztowaniem i więzieniem w obozach koncentracyjnych. Tworzenie „w cieniu własnych traum”, wyniesionych z tych doświadczeń, skupienie potrzebne profesorowi do pracy, czytamy jako ciągle w nim obecne graniczne doświadczenie dramatu wojny, a mantrycznemu procesowi tworzenia można przypisać rolę funkcji naprawczej, w znaczeniu jakie nadała jej psychoanalityczka Melanie Klein. Dobrym odniesieniem wydają się także przemyślenia Julii Kristevy, opisującej nikczemność decyzji o wywoływaniu zbrodniczych wojen, osiągającej – jak pisała – swój „szczyt, kiedy śmierć, która bynajmniej mnie nie zabija, nakłada się na coś, co istnieje w moim świecie i co, jak sądzę, chroni mnie od śmierci: między innymi na dzieciństwo, na naukę”. Świadectwo wojny Ocalonego odnajdujemy w całej twórczości Duszeńki. Będzie nim zarówno sięganie do motywów upamiętniania, figury ofiary, w tym szczególnie przejmujące studia portretowe głów więźniów obozów koncentracyjnych, ukazane niezwykle ekspresyjnie. 

Ołowiane łzy jest cytatem odnalezionym w archiwum dokumentów Franciszka Duszeńki, zapisanym na formularzu Rady Wyższego Szkolnictwa Artystycznego z 1994 roku. Ołów jest materiałem bardzo plastycznym, a zarazem symbolicznym na wielu różnych poziomach. Szczególnie ważny wydaje się kontekst semantyczny. Tytuł można interpretować na kilka sposobów, na przykład: dosłownie, jako materię i kształt, jako nawiązanie do mediów używanych w rzeźbie, które mają ciężką, zimną i surową formę. Można też odczytać metaforycznie – gdyż ołów jest metalem kojarzonym z ciężarem, wręcz przytłoczeniem bądź trwaniem. Zatem Ołowiane łzy mogą być symbolem bólu i żałoby, które nie są chwilowe, lecz trwają w pamięci zbiorowej, tak jak w monumentalnych dziełach Duszeńki – łzy ołowiane nie odparowują, jak te zwykłe. W kontekście dzieł upamiętniających ofiary wojenne, tytuł można odczytywać, jako alegorię cierpienia zapisującego się w historii i sztuce, jako metaforę artystycznego przesłania Duszeńki: ciężaru ludzkiego doświadczenia, trwałości pamięci o ofiarach oraz nieprzemijającego charakteru emocji, jakie wywołują dzieła profesora.

Subtelność i poetyka tytułu korespondują z upodobaniem do zbieractwa i zachwytu profesora nad urodą rzeczy prostych i zwyczajnych, czasem niekompletnych i uszkodzonych. Interesowały go w nich niuanse kompozycyjne, struktura i właściwości materiałów. Zaopiekowane, okaleczone, niekompletne i niepotrzebne przedmioty i rzeczy, które stawały się częścią artystycznych działań, przenosząc jednak idee upamiętniania, krzywdy i ocalenia  zgodnie z tematyką podejmowaną w monumentalnej twórczości pomnikowej.

Wystawa Franciszek Duszeńko. Ołowiane łzy spina szczególnego rodzaju klamrą  zainicjowaną w 2013 roku współpracę Muzeum Narodowego w Gdańsku z Akademią Sztuk Pięknych, otwierając również przestrzeń do dialogu i współpracy połączonych twórczością profesora Franciszka Duszeńki.

Teksty kuratorskie:

Joanna Szymula-Grygiel, Glina, gips i papier. Szkic, bozzetto
Dorota Grubba-Thiede, tekst kuratorski

Franciszek Duszeńko (ur. 6 kwietnia 1925 w Gródku Jagiellońskim, zm. 11 kwietnia 2008 w Gdańsku) – artysta rzeźbiarz i dydaktyk.

W latach 1941–1944 studiował w Państwowym Instytucie Sztuk Plastycznych we Lwowie, w pracowni prof. Mariana Wnuka. Podczas II wojny światowej był żołnierzem Armii Krajowej, działając pod pseudonimem „Gustaw”. W 1944 roku został aresztowany i uwięziony w niemieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych Gross-Rosen, Oranienburg i Sachsenhausen.

Po wojnie powrócił do Polski i kontynuował naukę w Państwowej Szkole Przemysłu Artystycznego w Łodzi, a następnie od 1946 roku w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Pięknych w Gdańsku (z siedzibą w Sopocie), gdzie ponownie studiował pod kierunkiem prof. Mariana Wnuka. W listopadzie 1949 roku uzyskał na Wydziale Rzeźby absolutorium w specjalności: rzeźba architektoniczna, a w maju 1952 roku otrzymał dyplom artysty rzeźbiarza na podstawie uchwały Senatu, który zwolnił go z obowiązku wykonania pracy dyplomowej. Senat przychylił się do prośby Franciszka Duszeńki o uznanie jego dotychczasowej działalności artystycznej – od momentu uzyskania absolutorium – za równoważną pracy dyplomowej. W skład dorobku wliczono prace przygotowane na ogólnopolskie wystawy, projekty konkursowe na pomniki, oraz płaskorzeźby dla Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Warszawie. Duszeńko został jednak zobowiązany do przedstawienia Komisji Dyplomowej fotografii nagrodzonych prac oraz aktualnych realizacji.

Od 1950 roku był członkiem Związku Polskich Artystów Plastyków. W latach 1952–1962 współtworzył zespół plastyków zajmujących się renowacją Drogi Królewskiej w Gdańsku, pracując m.in. ze Stanisławem Horno-Popławskim, Alfredem Wiśniewskim i Adamem Smolaną. Do jego realizacji należą m.in. kobiece sfinksy zdobiące schody kamienicy przy Długim Targu 8, rycerze flankujący portal kamienicy przy Długim Targu 40 oraz płaskorzeźbiony portal budynku przy ul. Ogarnej 99.

Od 1950 roku związany był zawodowo z macierzystą uczelnią, gdzie stopniowo awansował na kolejne szczeble kariery akademickiej – od asystenta w Studium Rzeźby dla Wydziału Architektury aż do profesora zwyczajnego. W 1956 otrzymał tytuł docenta, następnie w 1976 profesora nadzwyczajnego i wreszcie w 1990 profesora zwyczajnego. W 1956 roku objął stanowisko kierownika Pracowni Rzeźby dla studentów I roku, a w 1964 został kierownikiem Katedry Rzeźby oraz Pracowni Dyplomującej. W latach 1960–1964 pełnił funkcję dziekana Wydziału Rzeźby, a w latach 1981–1987, wybrany w demokratycznych wyborach, sprawował urząd rektora uczelni. Po zakończeniu dwóch kadencji kierował Katedrą Rzeźby i Rysunku oraz Pracownią Dyplomującą. Mimo przejścia na emeryturę w 1995 roku, kontynuował pracę akademicką do 2001 roku.

Był cenionym pedagogiem, a wśród jego uczniów znaleźli się m.in. Anna Baumgart, Robert Kaja, Jerzy Kędziora, Grzegorz Klaman, Eugeniusz Lademann Bogdan Markowski, Ludmiła Ostrogórska, Zdzisław Pidek, Janina Rudnicka, Magdalena Schmidt-Góra i  Julita Wójcik.

Dzięki inicjatywie prof. Franciszka Duszeńki w 1982 roku rozpoczęto prace nad utworzeniem „Galerii Dzieł Zasłużonych Pedagogów Uczelni”, której otwarcie zbiegło się z 40. rocznicą istnienia uczelni. Idea Profesora tworzenia wyjątkowej kolekcji jest nadal kontynuowana.

Prof. Franciszek Duszeńko specjalizował się w rzeźbie monumentalnej, łącząc surowy kamień z figuratywnymi kompozycjami, które często cechowała oszczędność formy i silny ładunek emocjonalny. Jego prace charakteryzowały się monumentalizmem, syntetycznym ujęciem postaci oraz dążeniem do harmonii między surowością materiału a wyrazistym przekazem ideowym. Często podejmował tematykę historyczną i martyrologiczną, nadając swoim dziełom wymiar upamiętniający i refleksyjny. Jego twórczość odznaczała się dbałością o kompozycję, a jednocześnie mocnym przekazem emocjonalnym i historycznym, wpisując się w tradycję polskiej rzeźby XX wieku. Do najbardziej znanych realizacji Duszeńki należą: Pomnik Ofiar Obozu Zagłady w Treblince (wspólnie z Adamem Hauptem i Franciszkiem Strynkiewiczem); Pomnik Obrońców Wybrzeża na Westerplatte (wspólnie z Adamem Hauptem i Henrykiem Kitowskim); Pomnik Polskich Artylerzystów w Toruniu, a także Pomnik Marii Konopnickiej w Gdańsku. Oprócz rzeźb monumentalnych Duszeńko realizował również mniejsze formy artystyczne, takie jak medale (medal Port Północny w Gdańsku, medal Odsłonięcie Pomnika Poległych Artylerzystów, medal V Międzynarodowe Biennale Exlibrisu w Malborku) i płaskorzeźby, np. portret Mikołaja Kopernika dla Zamku w Malborku. Zajmował się też rzeźbą sakralną, do kościoła św. Józefa w Gdyni-Leszczynkach wykonał Figurę Chrystusa.

Brał udział w wystawach w Polsce i za granicą, jego prace znajdują się w zbiorach muzealnych m.in. w Warszawie, Gdańsku, Wrocławiu i New Delhi. Otrzymał liczne nagrody i odznaczenia, w tym Krzyż Kawalerski, Oficerski i Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki oraz Medal Księcia Mściwoja II.

Jego żona – Urszula Ruhnke-Duszeńko (1921–2014) – była malarką, absolwentką PWSSP w Gdańsku, gdzie w 1954 roku obroniła dyplom w pracowni prof. Juliusza Studnickiego. W latach 1952–1971 pracowała na macierzystej uczelni, najpierw jako asystentka w Pracowni Malarstwa prof. Studnickiego, a później jako prowadząca Pracownię Malarstwa na Wydziale Architektury Wnętrz.

Ich syn – Marcin Duszeńko (1958–2000) – również był malarzem. Studiował w PWSSP w Gdańsku, gdzie w 1983 roku uzyskał dyplom w pracowni prof. Jerzego Zabłockiego. Następnie podjął pracę w uczelni jako adiunkt w Pracowni Malarstwa prof. Włodzimierza Łajminga.

Prof. Franciszek Duszeńko zmarł w Gdańsku, pochowany jest wraz z żoną i synem na Cmentarzu Komunalnym Srebrzysko. 

Opracowanie na podstawie materiałów archiwalnych ze zbiorów ASP

Zob. również: Paulina Szymańska, Franciszek Duszeńko, w: 75 lat Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku, red. Anna Polańska, Monika Scharmach, Mariusz Wrona, Gdańsk 2020, s. 275-277.