TRAUMY WOJNY - Muzeum Narodowe w Szczecinie, Zachodniopomorskie, Szczecin

Wystawa Traumy wojny zorganizowana w 80. rocznicę zakończenia drugiej wojny światowej, nawiązuje do doświadczenia wojny jako jednego z najbardziej traumatyzujących przeżyć egzystencjalnych. Zestawienie obiektów z epoki: militariów, przedmiotów życia codziennego, dokumentów i archiwaliów ze współczesnymi dziełami sztuki może stać się inspiracją do refleksji nad tym, czy i jakie odczucia wywołuje dziś temat drugiej wojny światowej, a także jak związane z nią zjawiska są przetwarzane przez współczesnych artystów, aktualną wrażliwość, estetykę i środki wyrazu. Toczący się za wschodnią granicą Polski konflikt zbrojny sprawia, że temat wojny staje się dziś ponownie niepokojąco bliski i aktualny. W tym kontekście wystawa Traumy wojny, nawiązując do nieodległej przeszłości, jest jednocześnie uniwersalną opowieścią o mechanizmach wojny i jej destrukcyjnej sile.

Na wystawie prezentowane są zbiory dwóch oddziałów Muzeum Narodowego w Szczecinie – Centrum Dialogu Przełomy i Muzeum Sztuki Współczesnej oraz dzieła z kolekcji Stowarzyszenia Zachęta Sztuki Współczesnej w Szczecinie. Wśród nich znajdą się unikatowe pamiątki z archiwów rodzinnych oraz archiwów polskich i zagranicznych instytucji, a także dzieła renomowanych polskich artystów.

Temat drugiej wojny światowej i jej skutków jest istotny zwłaszcza na terytoriach, które decyzją aliantów zostały przyłączone do Polski w 1945 r. Wcześniej Pomorze Zachodnie było jednym z najbardziej „brunatnych” regionów III Rzeszy, popierających ideologię nazistowską. To tu umieszczono siedzibę drugiego okręgu wojskowego Reichswehry, zbudowano ośrodki eksperymentalne, gdzie pracowano nad bronią V i fabrykę benzyny syntetycznej, produkującej na potrzeby niemieckiej armii paliwo z węgla.

W 1939 r. z Pomorza Zachodniego ruszyły na Polskę eskadry samolotowe i czołgi. Już we wrześniu 1939 r. do Szczecina zostali przywiezieni pierwsi polscy robotnicy przymusowi i do końca wojny to właśnie Polacy stanowili największy odsetek wśród niewolników III Rzeszy. Już podczas wojny miasto i region doświadczyły „wędrówek ludów” – ze Szczecina wywieziono Żydów do niemieckich obozów śmierci we wschodniej Polsce, w ich mieszkaniach osiedlono Niemców bałtyckich. Pod koniec wojny trafili tu niemieccy uciekinierzy z Prus Wschodnich.

Na przełomie lutego i marca 1945 r., kiedy niemieckie władze zgodziły się na ewakuację i ucieczkę ludności, Szczecin opuściło około 200 tysięcy Niemców. Część z nich wróciła w kolejnych miesiącach, a potem większość została wysiedlona, albo wyjechała do brytyjskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. W ich miejsce przyjechali Polacy z Zachodu z oflagów, stalagów, obozów koncentracyjnych, żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Przywieziono osiedleńców z Polski Centralnej i Południowo-Wschodniej. W marcu 1946 r. przyjechały pierwsze transporty ze Wschodu wiozące łagierników, sybiraków. Dołączyli do nich Kresowianie, także wygnani z danych ziem Rzeczpospolitej, zajętych w 1939 r. przez Związek Sowiecki. Na Pomorzu Zachodnim osiedlali się także przedstawiciele mniejszości narodowych, wierząc, że na tych ziemiach znajdą swoją mała ojczyznę.

Choć od zakończenia wojny minęło 80 lat temat wojny i jej następstw wciąż żyje – jest popularny w świecie nauki, sztuki, popkulturze. W narracjach o doświadczeniu wojny obok wątków heroizujących walkę i opór, obecne jest też inne spojrzenie – takie, które eksponuje jej traumatyzujący potencjał i długotrwałe socjopsychologiczne konsekwencje.

Wystawa Traumy wojny podąża tym właśnie tropem. Materialnym śladom wojny towarzyszy na niej kilkadziesiąt dzieł współczesnych artystów. Niektórych z nich katastrofa drugiej wojny dotknęła osobiście (Władysław Hasior, Tadeusz Kantor, Jerzy Krawczyk, Jonasz Stern, Marian Tomaszewski). Większość urodziła się jednak po wojnie i doświadczyła jej wpływu w drugim i trzecim pokoleniu, włączając się w pracę pamięci post factum i obserwując dynamikę wojny i przemocy z innej, nierzadko kontrowersyjnej perspektywy (Oskar Dawicki, Ryszard Górecki, Jerzy Kosałka, Kamil Kuskowski, Zbigniew Libera).

Na wystawie prezentowane są również dzieła artystów, dla których druga wojna światowa nie jest źródłem bezpośredniej inspiracji, wyrażają one jednak emocje nieodmiennie towarzyszące doświadczeniu wojny – nienawiść, lęk, fizyczne i psychiczne urazy, utratę bezpieczeństwa oraz wszechobecność śmierci (Bogna Burska, Hubert Czerepok, Jadwiga Sawicka, Tomasz Tatarczyk).

Wystawa wpisuje się w publiczną dyskusję na temat powojennej traumy dziedziczonej, powracającej w kolejnych pokoleniach mimo upływu dekad. Jest też okazją do rozważań na temat współczesnych konfliktów zbrojnych, zwłaszcza prowadzonego tuż przy granicy z Polską, wywołanego agresją Rosji na Ukrainę w 2022 r.

Ekspozycja ma stanowić pretekst do pracy z odwiedzającymi przy projektach edukacyjnych i obywatelskich: lekcjach historii, warsztatach i debatach otwartych. Na końcu wystawy znajduje się gablota – miejsce na rodzinne pamiątki związane z wojną, które zechce umieścić tam publiczność. Chętni do podzielnia się swoją przeszłością proszeni są o kontakt z Agnieszką Kuchcińską-Kurcz: a.kuchcinska@muzeum.szczecin.pl.

Koncepcja: Agnieszka Kuchcińska-Kurcz
Kuratorzy: Agnieszka Kuchcińska-Kurcz, Magdalena Lewoc
Współpraca kuratorska: Iga Ranoszek-Bieńkowska

Patronat honorowy: Marszałek Województwa Zachodniopomorskiego
Organizator: Muzeum Narodowe w Szczecinie