Akademia Rycerska – elitarna uczelnia kształcąca młodzież szlachecką, powstała w Legnicy w 1708 roku.

Akademia Rycerska – elitarna uczelnia kształcąca młodzież szlachecką, powstała w Legnicy w 1708 roku. W początkach XIX wieku przekształcona została w gimnazjum, działające do 1944 roku. Monumentalny gmach będący siedzibą szkoły wznoszono etapami w latach 1709-1738, później kilkakrotnie przebudowywano. O losach budowli oraz historii szkoły opowiada wystawa przygotowana przez Muzeum Miedzi w Legnicy w oddziale mieszczącym się w Akademii Rycerskiej.

Ekspozycja składa się z dwóch zasadniczych  części. Jedna z nich dotyczy dziejów instytucji, druga przedstawia historię gmachu. Centralnym jej punktem  jest makieta budynku, wykonana w skali 1:100, która umożliwia zapoznanie się z fazami budowy oraz funkcjami pomieszczeń w XVIII wieku.  Wystawa prezentuje ponadto ikonografię gmachu, portrety i dzieła osób związanych z dziejami szkoły, dokumenty oraz przedmioty kultury materialnej epoki.

Historia szkoły

19 kwietnia 1708 roku  cesarz Józef I Habsburg proklamował powstanie w Legnicy nowej śląskiej uczelni, nazwanej od jego imienia – Academia Regia Josephina Equestris Lignicensis ( Józefińska Królewska Akademia Rycerska w Legnicy).

W skład majątku Fundacji weszły: dworski kościół św. Jana wraz z uposażeniem, folwarki i dobra ziemskie, siedem domów w sąsiedztwie kościoła, dochody z różnych źródeł oraz bogata biblioteka książęca. Zyski przynoszone przez Fundację pozwoliły, już w 1648 roku na utworzenie,  przy kościele św. Jana książęcej szkoły. Kilkudziesięciu uczniów wywodzących się z różnych stanów nieodpłatnie pobierało w niej naukę czytania, pisania, rachunków, śpiewu, niemieckiego, łaciny i greki.

Uroczysta inauguracja działalności Akademii Rycerskiej miała miejsce na  legnickim zamku 11 listopada 1708 roku. Tymczasową siedzibą Akademii Rycerskiej stały się domy należące do Fundacji Świętojańskiej, znajdujące się w pobliżu kościoła św. Jana ( w miejscu północnego skrzydła obecnego gmachu). W siedmiu kamieniczkach  urządzono prowizoryczną salę audytoryjną oraz kwatery dla uczniów i nauczycieli. Pierwszym dyrektorem uczelni został przedstawiciel jednego z zasłużonych śląskich rodów, Friedrich Siegfried von Ponickau, który piastował ten urząd do 1730 roku.

Legnicka Akademia Rycerska przeznaczona była wyłącznie dla młodzieży szlacheckiej. Przygotowywać miała swoich wychowanków do sprawowania urzędów państwowych i dowódczych funkcji w wojsku. Uczelnia zapewniała jednakowe prawa  protestantom i katolikom, co stanowiło ewenement na Śląsku. Aby rozpocząć naukę należało mieć ukończone 16 lat. Edukacja trwała trzy lata, choć można było studiować krócej. Kształcono w zakresie prawa cywilnego i kanonicznego,  historii z polityką, genealogią i heraldyką, literatury niemieckiej, filozofii, geografii, matematyki z arytmetyką, geometrią, mechaniką i optyką, a także architektury cywilnej i militarnej z uwzględnieniem rysunku perspektywicznego, sztuki fortyfikacji i artylerii. Uczono języka francuskiego i włoskiego. Łacina i greka były nadobowiązkowe. Wychowankowie Akademii musieli opanować sztukę oracji. Duży nacisk kładziono na etykietę dworską i umiejętność prowadzenia konwersacji. Nie było klasycznych lekcji religii, odbywały się za to dyskusje na tematy moralne i religijne.  Młodzież uczestniczyła w nabożeństwach i modlitwach zgodnie z własnym wyznaniem. W zakres ćwiczeń fizycznych wchodziły: jeździectwo, woltyżerka, fechtunek, strzelanie z broni palnej, zajęcia z  piką i sztandarem oraz taniec.

Uczniowie Akademii dzielili się na stypendystów Fundacji Świętojańskiej i pensjonariuszy pokrywających wszystkie koszty nauki. Stypendia w pierwszej kolejności przyznawane były ubogiej szlachcie z księstw legnickiego, wołowskiego i brzeskiego.
W dziejach szkoły wyróżnić można trzy okresy:

1708-1740 – Akademia Rycerska  w czasach  habsburskich
1741-1811 – Akademia Rycerska w czasach pruskich
1811-1944 – Akademia Rycerska jako gimnazjum Johanneum

Przez mury Akademii do 1811 roku przewinęło się ponad 1000 uczniów. Pochodzili oni głównie ze Śląska, z krajów monarchii habsburskiej, z państw niemieckich i Rzeczypospolitej. Polacy stanowili około 10 % wszystkich studentów Akademii. Najczęściej studiowali w Legnicy w okresie do 1741 roku. Pobierali tutaj nauki między innymi Lubomirscy, Zamoyscy, Szembekowie, Ossolińscy, Ponińscy.

O randze szkoły najlepiej świadczą jej nauczyciele. W legnickiej Akademii Rycerskiej do najwybitniejszych należeli: Chrystian Gottlieb Hertel - profesor matematyki i architekt, Karl August Struensee – nauczyciel filozofii i matematyki, późniejszy minister pruski autor dzieł z zakresu sztuki wojennej i artylerii, Karl Friedrich Flögel - autor czterotomowej historii literatury komicznej, Johann Gottlieb Schummel – pisarz, propagator nowych oświeceniowych prądów pedagogicznych, Franz Christoph Jetze – profesor matematyki i fizyki, autor rozpraw teologicznych, filozoficznych i traktatów z zakresu sztuki wojennej.

W okresie pruskim zwiększyła się liczba uczniów wyznania  ewangelickiego. Nastąpił wówczas spadek ilości studentów przybywających spoza Śląska. Akademia podporządkowana została śląskiej Kamerze Wojennej i Dominialnej. Duży nacisk położony został na dyscyplinę a w zakresie programu nauczania na przedmioty przyrodnicze i ścisłe.  Po roku 1787 uczelnia zaczęła ewoluować w kierunku szkoły średniej, której celem było przygotowanie młodzieży do przyszłych studiów uniwersyteckich. Granicę wieku obniżono do 12 lat. W 1809 roku wstęp do Akademii uzyskała młodzież pochodzenia mieszczańskiego. Ostatecznie w 1811 roku Akademia stała się królewsko-pruskim gimnazjum, kierowanym przez dwuosobowy dyrektoriat. W 1901 roku gimnazjum zostało upaństwowione. Ze środków Fundacji Świętojańskiej wypłacana była jednak  coroczna subwencja dotująca działalność szkoły. Fundusze państwowe przeznaczone były głównie na utrzymanie gimnazjum zaś internat pozostawał w gestii Fundacji, która ponosiła także koszt utrzymania  całego budynku.  W 1903 r. szkole nadano oficjalnie nazwę Gymnasium Johanneum, będącą w powszechnym użyciu już od początku XIX wieku. Fundacja Świętojańska służyła Akademii Rycerskiej do 1944 roku, kiedy to zakończyły swoją działalność zarówno szkoła jak i internat.

Historia gmachu
W 1709 roku na parceli u zbiegu dzisiejszych ulic o.o. Zbigniewa i Michała oraz B. Bilsego, wzniesiono pierwszy nowy budynek Akademii – ujeżdżalnię. Zachowana do dzisiaj budowla stanowi wydzieloną architektonicznie bryłę po północnej stronie skrzydła zachodniego. Na parterze powstała sala maneżowa obejmująca dwie kondygnacje,  nad nią sala do nauki fechtunku i tańca.  Projektantem ujeżdżalni był profesor Christian Gottlieb Hertel, nauczyciel matematyki w legnickiej Akademii. Architekt Julius Simonetti z Bolesławca sprawdził projekt i nadzorował budowę. Nie można wykluczyć udziału w tym przedsięwzięciu śląskiego architekta Martina Franza, osiadłego od 1705 roku w Legnicy. Około 1711 roku Hertel przedłożył Karolowi VI  projekt monumentalnego, czworobocznego gmachu szkolnego, który zająć miał cały kwartał miejskiej zabudowy. W 1726 roku cesarz powołał  komisję, której celem była  budowa nowej siedziby uczelni. Przyjęto założenia  projektu  profesora Hertla. Nowy gmach Akademii, składać się miał z czterech, trójkondygnacyjnych skrzydeł, z prostokątnym dziedzińcem pośrodku. Prototyp Hertla  stał się podstawą szczegółowych planów opracowanych przez wiedeńskiego architekta Antonia Erharda Martinellego ( ok.1684-1747).

Prace budowlane pod kierunkiem legnickiego mistrza murarskiego Johanna Jacoba Scheerhofera rozpoczęto w lipcu 1728 roku. Do  1735 roku gotowe były skrzydła południowe i wschodnie, oraz krótkie skrzydło zachodnie, oddzielone od budynku ujeżdżalni tzw. Małym Dziedzińcem. Rozpoczęto prace przy budowie skrzydła północnego, w którym planowano umieścić nową, większą ujeżdżalnię.  Gdy mury tej części gmachu sięgały nieco ponad poziom dziedzińca, zorganizowano  24 czerwca 1735 roku, w dniu św. Jana Chrzciciela patrona Fundacji Świętojańskiej, uroczystość położenia kamienia węgielnego. Z tej okazji wybity został medal pamiątkowy.

Zajęcie Śląska przez Prusy w 1740 r. przerwało ostatnią fazę budowy gmachu Akademii. Skrzydło północne  ukończono dopiero w 1802 r., kiedy to powstała tam tzw. Nowa Ujeżdżalnia, działająca przez 20 lat. Stara Ujeżdżalnia służyła w owym czasie za magazyn. W latach 1822-1823 przestrzeń Nowej Ujeżdżalni, zajmującą wysokość dwóch kondygnacji skrzydła północnego, nie użytkowanej zgodnie z przeznaczeniem, postanowiono podzielić  na mniejsze wnętrza, połączone ze skrzydłem wschodnim środkowymi korytarzami na każdym z trzech poziomów. 11 listopada 1823 roku, dokładnie 115 lat po otwarciu Akademii Rycerskiej, uroczyście oddano do użytku nowy budynek szkolny. Znalazły w nim miejsce sale lekcyjne, biblioteka, zbiory przyrodnicze i  gabinet fizyki. Parę rzeźbionych w piaskowcu koni, która miała ujmować bramę usytuowaną pośrodku dziedzińcowej elewacji skrzydła północnego, ustawiono wtórnie pod wschodnią ścianą Starej Ujeżdżalni.  Rzeźby nie zostały ukończone, gdyż ich twórca – Johann Christoph Hübner, zmarł w trakcie pracy nad nimi. Obecnie konie znajdują się przy wejściu do skrzydła północnego.

W latach 1902-1903 przebudowano górną kondygnacją Starej Ujeżdżalni. Powstała szkolna aula, zwana Salą Królewską uroczyście poświęcona 16 stycznia 1904 roku. Inicjatorem przebudowy był ówczesny kurator szkoły Carl August von Kospoth, który pełnił tę funkcję w latach 1897-1907. Autorem projektu był radca budowlany rejencji legnickiej Fritz Pfeiffer. Sala w stylu neobarokowo-secesyjnym posiadała bogatą dekorację stiukową. W  oknach znajdowały się  witraże , wykonane według projektów znanego  niemieckiego  witrażysty, rysownika, ilustratora książek, scenografa i konserwatora z Freiburga - Fritza Geigesa  (1853 -1935).

Scenariusz wystawy, tekst: GRAŻYNA HUMEŃCZUK
Projekt architektoniczno-plastyczny wystawy: AGNIESZKA SOWA-SZENK
Tłumaczenia na język niemiecki: ALEKSANDRA KUŚNIERZ, KURT SANNER
Projekt i druk wydawnictwa: INVISART WALDEMAR BOLESTA