Na wystawie stałej w Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu prezentowana jest kolekcja 52 prac, przedstawiająca dzieła najznamienitszych polskich artystów z przełomu XIX i XX wieku. Był to okres niezwykłego wręcz rozkwitu na gruncie rodzimej sztuki. Intencją ekspozycji jest ukazanie bogactwa przemian jakim ona ulegała oraz różnorodności powstałych wówczas prac. W skład zbioru wchodzi malarstwo, prace graficzne oraz rzeźby - usytuowane na dwóch salach. Na pierwszej z nich znajdują się głównie dzieła z końca XIX w. Zwiastują one nadchodzącą rewolucję, która objawia się bogactwem nurtów i tendencji wybijających się w tej epoce. W tamtym czasie do głosu dochodzi secesja, symbolizm czy ekspresjonizm. Do kraju docierają także echa europejskiego impresjonizmu. W początkowej części ekspozycji pierwsze skrzypce odgrywa polska historia, której burzliwe meandry przyczyniły się do ukształtowania postaw ówczesnych artystów, a co za tym idzie zawładnęły także ich wyobraźnią.

Juliusz Kossak był mistrzem malarstwa batalistycznego. Szczególnie lubował się w scenach z udziałem jazdy konnej. Bardzo realistyczne ukazywanie tych pięknych zwierząt w takcie bitewnej zawieruchy, stało się jego znakiem rozpoznawczym. (Samosierra – epizod, ok. 1880, depozyt z kolekcji Antoniego Michalaka). Druga połowa XIX wieku, to oczywiście okres wybuchu powstania styczniowego, które odcisnęło swoje piętno także na twórcach tego okresu. Artystą który w sposób wybitny wykorzystywał sztukę jako manifest głębokiego patriotyzmu był Artur Grottger. Siedem heliograwiur z Cyklu Polonia z 1863 roku, wydanych nakładem H. Altenberga we Lwowie ukazuje etapy przebiegu powstania styczniowego. Od dramatycznej branki, poprzez przygotowania, na tragicznym finiszu skończywszy. Obok prezentowany jest również doskonały pod względem anatomicznym, subtelny akt męski (b.r.) tegoż samego autora. Militarnymi akcentami na wystawie są także dwa rysunki : Dobosz (b.r.) oraz Szkic do obrazu (1863-1869), autorstwa Józefa Brandta, a także ukazująca Napoleona - Scena rodzajowa w salonie (2 poł. XIX w.) – Jana Czesława Moniuszki. Oprócz tematyki batalistycznej w tej części ekspozycji prezentowane są także stanowiące novum pejzaże. Egzotyczna Uliczka w Kairze (1907) - Feliksa Michała Wygrzywalskiego, melancholijny Pejzaż (1918) – Aleksandra Mroczkowskiego czy późna praca Władysława Podkowińskiego - mroczny, symboliczny Cmentarz w nocy (1893-95). Ekspozycji dopełniają dwie prace Seweryna Bieszczada : Chata (ok. 1900) oraz Kobieta z dzieckiem (b.r.).

Ze względu na duchowy i ideowy zwrot ku romantyzmowi, omawiany okres przełomu wieku był także nazywany neoromantyzmem. Na wystawie oznaką tego są dwa dzieła nawiązujące do postaci wielkiego romantyka - Juliusza Słowackiego. Będzie to ilustracja Maksymiliana Gierymskiego do Balladyny (1868-1869) oraz prezentowana już na drugiej sali rzeźba Wacława Szymanowskiego – Projekt nagrobka Juliusza Słowackiego (1908). Romantyczna w wyrazie jest też sąsiadująca jej delikatna rzeźba Xawerego Dunikowskiego pt. Prymulka (1896). Dzieła te stanowią depozyt z kolekcji Antoniego Michalaka. Kolejnym łącznikiem pomiędzy salami jest postać Ludwika De laveaux (Tyrolczyk (ok.1888) i Praczka (ok. 1889)). Jest on jednym z trzech przedstawicieli młodopolskiego nurtu chłopomani, których prace można odnaleźć na naszych muzealnych ścianach.

Eksponaty prezentowane na drugiej sali stanowią kwintesencję sztuki młodopolskiej. Dotychczas hołubione realistyczne malarstwo historyczne, schodzi na dalszy plan, ustępując miejsca nowym formą i niczym nieskrępowanej sztuce. Śmiało można rzec, iż Młoda Polska była epoką wyjątkowo urodzajną w artystycznych geniuszy.

Julian Fałat był twórcą szczególnie zasłużonym dla rozwoju polskiej sztuki. Jako dyrektor krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych zapoczątkował artystyczną rewolucję u samego źródła, czyli wśród adeptów sztuk pięknych. Zebrał zacne grono profesorskie, w którego skład wchodzili najzdolniejsi artyści epoki, których prace prezentowane są także na tej wystawie. Sam Fałat specjalizował się w sporych rozmiarów akwarelach, tworząc głównie charakterystyczne dla siebie pejzaże śnieżne lub sceny polowań. W galerii prezentowane są dwie jego prace - Wesele góralskie (po 1910) i Bystra – pejzaż jesienny (1910-1929). Bez wątpienia najcenniejszym eksponatem na całej wystawie jest pastelowy Portret Józia Feldmana (1902), autorstwa Stanisława Wyspiańskiego. Jest to sygnowana replika autorska, której siostra znajduje się w krakowskim muzeum. Józiowi towarzyszą dwie prace uwieczniające dzieci: Przebudzenie (b.r.) – Włodzimierza Tetmajera oraz Śpiąca (XIX/XX w.) – Wlastimila Hofmana. Wyspiański i Tetmajer byli także prekursorami wspomnianego już zjawiska chłopomani, charakteryzującego się fascynacją polską wsią.

Jedna ze ścian naszej galerii poświęcona jest twórczości Teodora Axentowicza. Ten znany portrecista oraz twórca scen rodzajowych (Autoportret (ok. 1938), Góralka (b.r.), Portret chłopa (k. XIX w.)), pełnił później także funkcję rektora wspominanej już krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych. W swej poetyce malarskiej stosował elementy charakterystyczne dla secesji - Scena w ogrodzie. Faun i dziewczyna (p. XX w.). Typowo secesyjne jest również dzieło Edwarda Okunia pt. Złota Przędza (1923). Edward Okuń zasłynął jako wzięty ilustrator, także dzieł Jana Kasprowicza.

Subtelne Kwiaty (b.r.) - Olgi Boznańskiej skrywają pewną tajemnice. Po drugiej stronie dykty, ukryty jest widok z okna pracowni artystki. Do martwych natur należą także Kwiaty (po. 1890) - Leona Wyczółkowskiego, Martwa natura z truskawkami (1938) – Józefa Pankiewicza czy Róże (b.r.) - Alfonsa Karpińskiego. W kolekcji nie mogło zabraknąć oczywiście prac graficznych, stanowiących sporą część w twórczości ówczesnych artystów. Będzie to: Karykatura (b.r.) – Kazimierza Sichulskiego, Nowy Zjazd w Warszawie (1893) i Boża krówka (k. XIX w.) – Feliksa Jasińskiego, jak również dwa portrety - Portret Jana Stanisławskiego (1897), autorstwa Józefa Mehoffera i Portret Hucuła (b.r.) ręki Władysława Jarockiego, prywatnie zięcia Jana Kasprowicza. Ze względu na to pokrewieństwo, w zbiorach muzeum znajduje się sporo dzieł artysty. W omawianej galerii, oprócz powyższej grafiki, eksponowane są także: akwarela pt. Widok z Morskiego Oka (Cubryna i Mnich) (pocz. XX w.), rysunek przedstawiający Chłopa Kopacza (b.r.) oraz olejny Widok z pracowni na Barbakan w Krakowie (1937). Tworzą one swoisty przekrój twórczości malarza. Wrażenia ciekawego dysonansu nadaje taboret, usytuowany pod obrazem uwieczniającym Barbakan. Pochodzi on z pracowni artysty, co potwierdza naklejka umiejscowiona na spodzie.

W okresie Młodej Polski zaczęto tworzyć pejzaże, które wcześniej nie cieszyły się poważaniem. W dziedzinie tej prym wiódł Jan Stanisławski, w którego przypadku mamy do czynienia nawet ze zjawiskiem Szkoły Stanisławskiego. To dzięki temu, tworzącemu w duchu intuicjonizmu artyście, rozpowszechnione zostały plenery malarskie. Na wystawie prezentujemy obraz o charakterystycznym, dla autora małym formacie pt. Sobór Michajłowski w Kijowie (ok. 1903). Mistrzami pejzażu byli także autorzy prac z kolekcji Antoniego Michalaka: Ferdynand Ruszczyc – Fale morskie (1898) i Teodor Ziomek – Rozlewisko (1926). Z kolei w ciekawy sposób w przyrodę wkomponowane zostały postacie w obrazie pt. W ogrodzie (1913), Wojciecha Weissa.

Architekturę ukazał nazywany mianem admiratora polskiej historii - Stanisław Noakowski w akwareli pt. Wawel – wnętrze (1918), będącej również depozytem z kolekcji Antoniego Michalaka, natomiast dzieła o tematyce judaistycznej, tworzył Stanisław Dębicki, którego portret Żyda (1889), tematycznie urozmaica kolekcję. Dodatkowego kolorytu wystawie nadaje melancholijny Jesienny spacer (ok. 1920), Kazimierza Sichulskiego.

Całość prezentowanej kolekcji doskonale oddaje ducha sztuki młodopolskiej, stanowi jej swoiste kompendium zakresowo – tematyczne. Na ścianach naszej galerii mogą Państwo podziwiać efekty artystycznego geniuszu ówczesnych twórców. Eviva l'arte!