Szlachta i ziemiaństwo – skąd takie rozróżnienie? O ile termin szlachta jest odpowiedni dla epoki staropolskiej, to już dla okresu zaborów i dwudziestolecia międzywojennego lepiej właścicieli majątków ziemskich określać mianem ziemian. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zdecydowana większość własności ziemskiej skupiona była w rękach szlachty. Należy jednak pamiętać, że w późniejszym okresie nie każdy właściciel majątku ziemskiego był pochodzenia szlacheckiego. Poza tym wielu reprezentantów rodzin szlacheckich nie posiadało żadnych dóbr. Mowa tu m.in. o najbiedniejszych przedstawicielach tej warstwy społecznej w okresie staropolskim. Bywało również, że w wyniku utraty majątku byli właściciele opuszczali swoje dwory i przenosili się do miast, gdzie zasilali szeregi tworzącej się inteligencji. Szlachta i wywodzące się z niej ziemiaństwo, głównie z uwagi na swoją pozycję majątkową, stanowiły najbardziej wykształconą warstwę społeczeństwa. Wśród nich byli ludzie kultury, nauki, wojskowi, a także działacze polityczni i społeczni. Chociaż wielu ziemian było ludźmi niezwykle zamożnymi, to należy również pamiętać o właścicielach niewielkich majątków i o tym, że w momencie przeprowadzenia reformy rolnej w 1944 roku, niejeden dwór nie był już ośrodkiem wielkiej własności ziemskiej.

Prezentowana wystawa ukazuje przeszłość i dziedzictwo szlachty oraz ziemiaństwa zamieszkującego teren historycznej ziemi sanockiej. Chcielibyśmy przedstawić losy niektórych reprezentantów tej warstwy społecznej od schyłku czasów staropolskich aż po reformę rolną z 1944 roku. Szlachta i ziemiaństwo sanockie znalazły swoje miejsce w historii i kulturze. O miejscowej szlachcie pisali m.in. Wincenty Pol, Zygmunt Kaczkowski, Józef Hen i Jacek Komuda. O ziemianach z Sanockiego wiele wzmianek znajdziemy w dziewiętnastowiecznej literaturze pamiętnikarskiej. Wśród osób, których kolebką lub chociaż chwilowym miejscem zamieszkania były dwory z okolic Sanoka, Krosna, Brzozowa, Ustrzyk Dolnych i Leska znajdziemy wielu wojskowych, konspiratorów i uczestników powstań narodowych. Nie można jednak zapominać o pisarzach, artystach, naukowcach, działaczach społecznych, politykach oraz przedsiębiorcach, którzy wywodzili się z tej warstwy.

Druga wojna światowa i działania obu okupantów, a następnie komunistyczna reforma rolna przyniosły kres warstwy społecznej, jaką w naszym kraju tworzyło ziemiaństwo. Do naszych czasów przetrwały nieliczne dwory, w większości pozbawione najmniejszych elementów dawnego wyposażenia. W Bieszczadach i na Pogórzu Przemyskim zniszczeniu uległo ok. 95% siedzib ziemiańskich oraz otaczających ich zabudowań folwarcznych. Bezpowrotnie przepadły gromadzone przez pokolenia zbiory sztuki, archiwalia i biblioteki. Prezentowana wystawa stanowi próbę przypomnienia o szlachcie i ziemianach naszego regionu.

Autor wystawy: dr Łukasz Bajda

Współpraca: Robert Kubit (Muzeum Podkarpackie w Krośnie)

Opracowanie graficzne: Julia Komornicka (Muzeum Podkarpackie w Krośnie)

Korekta: Katarzyna Krępulec-Nowak (Muzeum Podkarpackie w Krośnie)

Zdjęcia: Łukasz Bajda, Urszula Nawrot

Źródła fotografii: Biblioteka Narodowa (serwis polona.pl), Biblioteka Jagiellońska, Miejska Biblioteka Publiczna w Sanoku [Archiwum Rodziny Wiktorów], Muzeum Historyczne w Sanoku, Muzeum Kultury Duchowej i Materialnej Bojków w Myczkowie, Muzeum Narodowe w Warszawie, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, Wikipedia, Zbiory rodzinne Agnieszki Jankowskiej, Andrzeja Mikuckiego i Haliny Rojek