Wystawa w piwnicach sandomierskiego Zamku, nosząca tytuł Ziemia Sandomierska w pradziejach i wczesnym średniowieczu, umożliwia nam fascynującą wędrówkę w zamierzchłą, bogatą przeszłość regionu sandomierskiego. Ziemie te nazywane są archeologicznym rajem ze względu na ilość i różnorodność stanowisk archeologicznych. Kwitło tu zwłaszcza osadnictwo neolityczne dzięki istnieniu dogodnych warunków naturalnych do gospodarki rolniczej i hodowli typu pasterskiego. Ludność młodszej epoki kamienia przyciągały urodzajne gleby wykształcone na lessach oraz surowce naturalne, m.in. krzemienie: świeciechowski, czekoladowy, pasiasty i inne. Ich złoża znajdują na północ od Gór Świętokrzyskich po Wisłę.

Prezentowane na ekspozycji zabytki pochodzą zarówno z dawnych osad, jak i z cmentarzysk. Są też znaleziska luźne, odnalezione przypadkowo, niektóre przed wielu laty. Eksponaty zostały ułożone w porządku chronologicznym, począwszy od starszej epoki kamienia zwanej paleolitem przez neolit, epokę brązu, żelaza po wczesne średniowiecze.a

Najstarszą epokę reprezentują kości wymarłych zwierząt, mamuta i nosorożca włochatego, które liczą sobie przynajmniej dziesięć tysięcy lat i pochodzą z czasów tak zwanej epoki lodowcowej.

Wśród zabytków neolitycznych na wyróżnienie zasługuje skład doskonałej jakości wiórów z krzemienia czekoladowego, który prawdopodobnie został złożony w ofierze bóstwom wodnym poprzez zatopienie w rzece Wiśle. Uwagę przykuwa zrekonstruowany pochówek szkieletowy przedstawiciela kultury amfor kulistych, w którym zmarłemu, ułożonemu na boku w tzw. pozycji embrionalnej, towarzyszy bogaty zespół darów grobowych. Podziwiać można ponadto m.in. pięknie zdobione naczynia kultury złockiej, której nazwa pochodzi od miejscowości Złota koło Sandomierza.

Do najciekawszych artefaktów z epoki brązu należą: wyposażenie grobu ze Złotej, w którym pochowano naczelnika plemienia lub znaczącego przywódcę rodu; zdobiona szpila i tarczki spiralne, służące jako kolczyki, znalezione w grobie pod dużym kurhanem w Dacharzowie w powiecie sandomierskim oraz niewielki niebieskawy paciorek z pochówku obok kurhanu, będący jednym z najstarszych zabytków szklanych z ziem polskich. Paciorek jest importem z terenów kultury mykeńskiej w Grecji.

Wczesną epokę żelaza reprezentuje m.in. zrekonstruowany ciałopalny grób podkloszowy. Z okresu wpływów rzymskich pochodzi duży zespół naczyń grobowych oraz przedmiotów z brązu i z żelaza z cmentarzyska kultury przeworskiej w Grzybowie w powiecie staszowskim. Jest wśród nich broń – miecz, umba, groty włóczni i grociki strzał, ozdoby, np. fibule, a także narzędzia codziennego użytku, jak noże, nożyce czy krzesiwa. Do znanych znalezisk należy ciałopalny pochówek wojownika-wodza z I w. n.e., odkryty na przedmieściu Sandomierza, zwanym Krakówką w 1928 roku. Ze względu na bogate wyposażenie, w skład którego wchodzą przedmioty importowane z terenów Imperium Rzymskiego oraz z Barbaricum, czyli obszarów znajdujących się poza granicami Cesarstwa, grób nazwano książęcym.

Na ekspozycji znajduje się zespół przedmiotów, pochodzących z badań wykopaliskowych prowadzonych na terenie wczesnośredniowiecznej osady w Sandomierzu na Wzgórzu Świętojakubskim. Są wśród nich głównie narzędzia i ozdoby. Uzbrojenie wczesnośredniowieczne reprezentuje miecz, wydobyty z Wisły w Zawichoście, być może w miejscu ówczesnej przeprawy, oraz groty włóczni i grociki strzał do kuszy. Wartym uwagi eksponatem jest kościany grot strzały, typowy dla Tatarów, których najazdy pustoszyły Sandomierz w XIII wieku.

Wystawę uzupełniają trzy przestrzenne makiety przedstawiające: mamuta z myśliwymi; chatę pogrzebową z epoki brązu z Dwikóz koło Sandomierza, w której dokonano pochówku około dwudziestu osób, a następnie rytualnie spalono podczas uroczystości pogrzebowych; rekonstrukcję drewniano-ziemnych wałów otaczających wczesnośredniowieczny gród na Wzgórzu Zamkowym.

Dla zwiedzających ekspozycję ze smartfonem lub tabletem przygotowano dodatkowe udogodnienie. Wystarczy posiadać aplikację do odczytywania kodów QR oraz mieć dostęp do szerokopasmowego internetu w telefonie, by dowiedzieć się więcej na temat zabytków znajdujących się na ekspozycji archeologicznej. Na każdej z gablot naklejono kod QR, który po zeskanowaniu kieruje zwiedzających do katalogu internetowego wystawy "Ziemia sandomierska w pradziejach i wczesnym średniowieczu" na stronie www.archeologia-sandomierz.pl.