LAPIDARIUM. Fragmenty detali architektonicznych z renesansowego Zamku Królewskiego w Sandomierzu. Warsztat Benedykta Sandomierzanina

Prezentowane fragmenty detali rzeźbiarsko-architektonicznych pochodzą z okresu przebudowy Zamku w Sandomierzu w latach 1520- 1527, którą kierował królewski architekt Benedykt i do 1656 roku znajdowały się w jego wystroju. Zachowane relikty posiadają liczne uszkodzenia i w dużym stopniu zatartą formę rzeźbiarską. Na ten stan miały wpływ przede wszystkim burzliwe dzieje królewskiej rezydencji, a szczególnie okres „potopu szwedzkiego”, kiedy to zasadniczy trzon gotycko-renesansowej dekoracji architektonicznej został zniszczony, po wysadzeniu zamku przez wycofujące się wojska najeźdźcy. Wpływ czynników niszczących strukturę kamienia można podzielić na dwa okresy: - pierwszy dotyczy czasu, gdy dekoracja funkcjonowała od momentu powstania w XVI wieku do zniszczenia w 1656 roku, - drugi okres obejmuje uszkodzenia powstałe w czasie, gdy zniszczone wybuchem detale kamieniarki zalegały w ziemi lub wtórnie zostały użyte jako budulec, podczas licznych prac, poczynając od przebudowy skrzydła zachodniego w czasach Jana III Sobieskiego. Detale odkrywane były stopniowo w czasie prac rewaloryzacyjnych prowadzonych w XX wieku. Część z nich wyjęto z murów zamku podczas badań w 1959 roku., a część wydobyto z ziemi, z XVII-wiecznych warstw niwelacyjnych, podczas badań archeologicznych prowadzonych na Wzgórzu Zamkowym w latach 70.XX wieku. Odzyskano około 100 elementów o różnych wielkościach, wykonanych z wapienia i piaskowca. W reliktach dawnych obramień okiennych i portali, dostrzegamy formy typowe dla warsztatu Benedykta Sandomierzanina - renesansowe motywy ornamentalne: kimation joński, kostki, perełki, liście akantu, sąsiadujące z późnogotyckimi laskowaniami i motywami wstęgi spiralnie wijącej się wokół prętu. Na dwóch detalach zachowały się gmerki kamieniarzy: „+” oraz „T”.

Benedykt Sandomierzanin

Architekt i budowniczy pochodzenia niemieckiego, czołowy przedstawiciel gotycko-renesansowego nurtu w architekturze powstającej w kręgu polskiego dworu Jagiellonów. W źródłach określany jako murator królewski (murator regius, murator Regie Maiestatis), kamieniarz królewski (lapicida regius) lub murator (murator, cementarius alias murator). Na ziemie polskie przybył prawdopodobnie z terenu Górnych Węgier (obecnie Słowacja), jeszcze przed końcem pierwszej dekady XVI wieku. Wiadomości o nim są nader skąpe i pochodzą głównie z zapisków w rachunkach dworu królewskiego oraz aktach kościelnych. W latach 1511-1530 pozostawał w służbie Zygmunta I Starego. Do jego pierwszej i całkowicie samodzielnej realizacji należy gotycko-renesansowy zamek w Piotrkowie, wzniesiony jako królewska rezydencja na czas obrad sejmu koronnego (1511/12-1519). Autorstwo Mistrza Benedykta - w zakresie projektowania oraz kierowania pracami budowlanymi - znajduje potwierdzenie w przypadku najważniejszych królewskich rezydencji XVI-wiecznej Polski. Przez wiele lat kierował równocześnie warsztatami pracującymi przy rozbudowie wschodniego skrzydła Wawelu (1519-1529) i przebudowie zamku w Sandomierzu (1520-1527), a ponadto nadzorował modernizację rezydencji myśliwskiej w Niepołomicach (nadzór nad montażem gotycko-renesansowej kamieniarki w 1526). W roku 1521 poślubił mieszczkę sandomierską Barbarę. Ostatnia informacja źródłowa dotycząca budowniczego Benedykta pochodzi z 1533 roku i wskazuje na jego pobyt w klasztorze Cystersów w Mogile.

(Biografia opracowana wg T. Ratajczak, Mistrz Benedykt – królewski architekt Zygmunta I, Kraków 2011)

Opracowanie merytoryczne wystawy: Bożena Ewa Wódz
Projekt wystawy: Bogumiła Gancarz