Prezentowany zespół obrazów ukazuje panoramę malarstwa polskiego od początku XIX do połowy XX wieku. Pokaz ma charakter problemowy, skomponowano go według określonego klucza, jaki stanowi temat prac. Ze zbiorów własnych wybrano około 140 dzieł wybitnych artystów z Polski bądź działających na jej terenie.

Ekspozycja składa się z trzech sekwencji poświęconych najważniejszym motywom i gatunkom obecnym w tym bardzo ważnym dla rodzimej sztuki okresie.

Pierwsza z nich, zatytułowana „Wizerunki świata i człowieka”, prezentuje prace, w których malarze uwiecznili różne aspekty natury, wnętrza mieszkalne, postacie ludzkie. Należą do nich pejzaże Aleksandra Gierymskiego, Juliana Fałata, Alfreda Wierusza-Kowalskiego, Józefa Pankiewicza, Jana Stanisławskiego, Ferdynanda Ruszczyca, Rafała Malczewskiego i Jana Cybisa.

Kolekcję portretów tworzą najwcześniej powstałe wizerunki pędzla Jana Chrzciciela Lampiego, Kazimierza Wojniakowskiego, Józefa Simmlera, Piotra Michałowskiego, arcydzieła modernistyczne Stanisława Wyspiańskiego, Olgi Boznańskiej, Konrada Krzyżanowskiego, przykłady z okresu międzywojennego – Romana Kramsztyka, Eugeniusza Zaka, Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego), i z lat powojennych – Jerzego Nowosielskiego.

Druga część wystawy, „W kręgu idei i wyobraźni”, skupia się na trudno uchwytnych zagadnieniach związanych z szeroko pojmowaną sferą idei, symbolu i wyobraźni. Znajdują się tu dzieła metaforyczne, odsłaniające duchową stronę widzialnej rzeczywistości, poświęcone na przykład motywom religijnym, literackim, muzycznym. Oprócz symbolistycznych wizji Witolda Pruszkowskiego, Edwarda Okunia, Jacka Malczewskiego można zobaczyć między innymi malarskie metafory Teodora Axentowicza, Tadeusza Makowskiego, Andrzeja Wróblewskiego.

Trzecia część – „Kreacje przeszłości” – prezentuje malarstwo historyczne, najważniejszy rodzaj twórczości dla większości artystów polskich XIX i początku XX wieku. Są tu przedstawienia różnych wydarzeń i osób, na przykład Jan Damela Bitwa pod Wiedniem, Wojciecha Gersona Królowa Jadwiga i Dymitr z Goraja, Jana Matejki Przyjęcie Żydów do Polski, Wojciecha Kossaka fragment panoramy Berezyna, bądź alegoryczne wykładnie różnych wątków narodowowyzwoleńczych – Józef Brandt, Furażer, January Suchodolski, Mohort, Józef Ryszkiewicz, Po bitwie.

Całości ekspozycji dopełnia wielkoformatowy obraz Jana Matejki Unia lubelska o bogatej narracji i złożonej wymowie, będący ozdobą i emblematem galerii.

Dzieło powstało w 1869 roku z okazji 300-lecia zawarcia unii polsko-litewskiej. Przedstawia moment składania przysięgi przez posłów w obecności króla Zygmunta Augusta na zamku w Lublinie. Obraz zainicjował w twórczości Matejki cykl dzieł poświęconych chwalebnym wydarzeniom z dziejów Rzeczypospolitej. Ten etap nastąpił po okresie bolesnych rozrachunków mistrza z przeszłością w Kazaniu Skargi czy Rejtanie. Uznawana za jedną z najlepszych w dorobku malarza scen historycznych Unia lubelska nie skupia się na wiernym odtworzeniu faktu historycznego; są tu osoby, które nie brały udziału w wydarzeniu, ale według Matejki odegrały ważną rolę w doprowadzeniu do zawarcia przymierza. Przesłanie dzieła nie jest jednoznaczne. Nie mamy w nim do czynienia z bezkrytyczną pochwałą historii, ale raczej ze skomplikowaną interpretacją historiozoficzną, smutną refleksją nad przeszłością i przyszłością.

Unia przyniosła Matejce międzynarodowe uznanie. Dzieło zostało zakupione przez miasto Lwów, „dla narodu”, ze składek publicznych. Po wojnie trafiło do Muzeum Narodowego w Warszawie. Od lat 50. XX wieku znajduje się w Lublinie jako dowód uznania dla miasta, którego mieszkańcy uratowali przez zniszczeniem wojennym dwa inne monumentalne płótna króla polskich malarzy.

B.K