Jak wyglądała odbudowa stolicy?

Warszawa powstała z gruzów. Dosłownie – gruz był podstawowym materiałem budowlanym, a praca w ruinach codziennością. Odbudowa była procesem złożonym, wymagającym ogromnych nakładów pracy i czasu. Wpłynęła nie tylko na architekturę miasta, lecz także na jego krajobraz przestrzenny. Miała także wpływ na ożywiające się relacje społeczne i ekonomiczne. Wystawa „Zgruzowstanie Warszawy 1945–1949” jest nowym spojrzeniem na mit odradzającej się po wojnie stolicy i jedną z najciekawszych kart jej historii.

Fenomen odbudowy

Wystawa ukazuje unikalny charakter miasta powstającego na nowo wspólnym wysiłkiem. Prowadzi przez proces przemiany ruin w gruzy, a gruzów w materiały budowlane, z których warszawianki i warszawiacy tworzyli przyszłość swoją i Warszawy. Pierwsze lata po wojnie mijały na odgruzowywaniu i wyburzaniu ruin. Odzyskiwano cegły i żelazo oraz produkowano gruzobeton.

Po raz pierwszy na wystawie o odbudowie Warszawy gruzy stały się centrum opowieści. Pokazujemy pochodzące z kolekcji Muzeum Warszawy elementy rzeźb i architektury, kafle piecowe czy ceramikę, a także materiały używane do odbudowy: cegły rozbiórkowe i gruzobeton. W kontekście historycznym osadzą je fotografie, grafiki, malarstwo, dokumenty, mapy i infografiki oraz kroniki filmowe i nagrania historii mówionej. We współczesności prace artystek i artystów, takie jak przygotowana specjalnie na wystawę praca Diany Lelonek czy rzeźba Moniki Sosnowskiej, stworzona z betonu i stali zbrojeniowej.

22 mln metrów sześciennych gruzu

Co stało się z ok. 22 mln metrów sześciennych gruzu, które po wojnie pokrywały niemal całą Warszawę?

W pierwszych latach odbudowy status gruzu uległ ewolucji. Początkowo traktowany był jako odpad, który należy usunąć i wywieźć. Później jako surowiec, z którego można odzyskać lub zrobić nowe materiały budowlane. Wreszcie gruzy urosły do rangi symbolu – ciężkiej, zbiorowej pracy oraz jasnej przyszłości Warszawy i całego kraju. Symbolu, który tak chętnie wykorzystywany był przez komunistyczne władze, a dziś może zostać odczytany na nowo.

Ponad 500 obiektów w siedmiu salach

Wystawa prowadzi przez pierwsze cztery lata odbudowy stolicy. Artystyczne wizerunki ruin to efekt doświadczeń pierwszych powracających. Twórcy i twórczynie wykonywali obrazy, rysunki czy fotografie. W kolejnych salach ruiny odżywają, toczy się codzienne życie, zaczynają się także pierwsze rozbiórki. Akcje sprzątania prowadziły w dużej mierze kobiety z Brygad Pracy.

Cegła staje się bezcennym skarbem. Przyjeżdża też do Warszawy z Wrocławia, Szczecina i innych miast zachodnich części Polski w jej nowych granicach. Wynaleziony zostaje gruzobeton i szybko podejmowane są próby zastosowania go w praktyce. Użyto go przy budowie osiedla Koło II czy gmachu dzisiejszego Ministerstwa Rozwoju i Technologii przy placu Trzech Krzyży.

Wystawę zamyka szersze spojrzenie na krajobraz Warszawy, który podczas odbudowy uległ zmianom, które widać w zabudowie czy linii ulic. Usypane z gruzu Kopiec Powstania Warszawskiego, Górka Moczydłowska czy Górka Szczęśliwicka to miejsca z jednej strony wrośnięte w miasto, a z drugiej obiekty, których zagospodarowanie nadal wywołuje dyskusje.

Na wystawie obok oryginalnych gruzów i materiałów odbudowy znalazły się prace między innymi Zofii Chomętowskiej, Jana Bułhaka, Alfreda Funkiewicza, Wojciecha Fangora, Antoniego Suchanka, a także współczesnych artystów i artystek: Moniki Sosnowskiej, Tymka Borowskiego czy Diany Lelonek. Dopełniają je dokumenty archiwalne, mapy, fragmenty kronik filmowych i wspomnień.

Przeszłość i przyszłość ruin w architekturze

Książka pod redakcją Adama Przywary „Zgruzowstanie. Przeszłość i przyszłość ruin w architekturze” osadza wątki poruszane na wystawie w szerszym kontekście historycznym i geograficznym. Publikacja przedstawia temat ponownego wykorzystania materiałów w architekturze na przykładach z okresu powojennej odbudowy stolicy, a także jej przedwojennej historii i czasów współczesnych w Europie.

Zawiera eseje badaczy i badaczek architektury: Macieja Jagielaka, Adama Przywary, Gabrieli Świtek, Jarosława Trybusia i Agaty Zborowskiej. Ilustrują ją fotografie m.in. ze zbiorów Muzeum Warszawy oraz zdjęcia przedstawiające współczesne przykłady europejskiej architektury w duchu zero waste i gospodarki cyrkularnej.

Książka do kupienia w sklepie Muzeum Warszawy.

Adam Przywara – historyk i badacz architektury. Za pracę poświęconą historii przemiany powojennych gruzów w architekturę i krajobraz Warszawy uzyskał stopień naukowy doktora University of Manchester (2022). Obecnie związany z Université de Fribourg. Stypendysta Bauhaus Foundation w Dessau (2018) i Deutsches Historisches Institut Warschau (2020). Kurator wystawy „Do zobaczenia po rewolucji!” w Galerii Arsenał w Białymstoku (2019). Jego zainteresowania naukowe koncentrują się wokół przemian materialności dwudziestowiecznej architektury, a także ekonomii cyrkularnej w budownictwie współczesnym i historycznym.

Kurator: Adam Przywara

Współpraca: Katarzyna Jolanta Górska

Projekt wystawy: Studio Okuljar Architekt*innen SIA

Produkcja: Marta Galewska, Katarzyna Jolanta Górska

Projekt graficzny wystawy: Alina Rybacka-Gruszczyńska

Projekt graficzny plakatu i materiałów promocyjnych: Anna Światłowska, w oparciu o zdjęcie Alfreda Funkiewicza „Rozbiórka domów na ul. Wilczej”, 1946 r., Muzeum Warszawy

Opracowane map: Karolina Pietrzyk

Fotografie: Diana Lelonek, Antonina Gugała

Redakcja i korekta: Urszula Drabińska

Realizacja: Ksenia Góreczna, Paweł Grochowalski, Krzysztof Hernik, Piotr Lipiński, Artur Miniewicz, Katarzyna Radecka, Adam Rogowski, Leszek Sokołowski, Mariusz Stawski, Piotr Wójtowicz; Studio Robot

Multimedia: Piotr Szatyłowicz

Opieka konserwatorska: Robert Kołodziejski, Piotr Popławski

Koordynacja digitalizacji: Mikołaj Kalina

Wypożyczenia zewnętrzne: Janusz Kurczak

Wypożyczenia wewnętrzne: Tomasz Lewandowski, Małgorzata Oliwińska, Zuzanna Sieroszewska-Rolewicz, Filip Żelewski

Dostępność: Katarzyna Szafrańska

ETR i język prosty: Aleksandra Sztajerwald, Beata Strzelczyk

Program towarzyszący: Wanda Kaczor, Marcin Matuszewski, Karolina Iwańczyk

Komunikacja i marketing: Joanna Andruszko, Melissa Czaplicka, Matylda Dobrowolska, Agata Fijałkowska, Daniel Karwowski, Aleksandra Koszalska, Anna Ładna, Aleksandra Migacz, Milena Paszkowska, Jowita Purzycka, Filip Wielechowski-Olszak

Współpraca przy kwerendzie w zbiorach Muzeum Warszawy: Karolina Ziębińska-Lewandowska, Jarosław Trybuś, Katarzyna Reszka

Archeologia: Zbigniew Polak, Ewelina Więcek, Zuzanna Różańska-Tuta

Malarstwo i grafika: Jacek Bochiński, Zofia Rojek

Fotografia: Piotr Głogowski, Anna Topolska

Architektura: Ewa Perlińska-Kobierzyńska

Archiwum dokumentów: Rafał Radziwonka, Aneta Matuszewska

Pamiątki historyczne: Monika Siwińska

Zbiory prywatne: Maria Buko i Adam Przywara