Ekspozycja ideowo nawiązuje do mieszczącej się tu niegdyś historycznej instytucji – Skarbca Koronnego, widomego znaku suwerenności Królestwa Polskiego, a następnie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Od XIV wieku w Skarbcu przechowywano insygnia władzy królewskiej (korony, berła, jabłka, miecz zwany Szczerbcem), a także rozmaite precjoza i osobliwości składające się na oficjalny majątek państwa. Jednocześnie w zamku istniał prywatny skarbiec monarchy, złożony z osobistych insygniów, kosztowności oraz paradnych naczyń.

Zasoby Skarbca Koronnego pomnażane przez dary dyplomatyczne i zapisy królów, w tym ogromną kolekcję klejnotów legowaną testamentem przez Zygmunta Augusta, nie były ogólnodostępne. Pojedyncze precjoza wyjmowano zeń jedynie przy wyjątkowych okazjach, przede wszystkim na koronacje i inne uroczystości rangi państwowej.

Systematycznie spisywano zawartość Skarbca podczas tak zwanych lustracji. Pierwszy specjalny publiczny pokaz insygniów odbył się dopiero w 1792 roku. Trzy lata później Prusacy włamali się do Skarbca i zrabowali prawie doszczętnie jego zawartość. Po zniszczeniu przez nich insygniów koronacyjnych i zatraceniu niemal wszystkich skarbcowych precjozów obecna ekspozycja może jedynie nawiązywać do dawnej świetności tego miejsca. Od 1930 roku systematycznie wzbogacana gromadzi znaczące dzieła sztuki i pamiątki historyczne, w tym kilka pozostałości z dawnego zasobu Skarbca Koronnego, na czele ze Szczerbcem – najważniejszą polską pamiątką historyczną.

Znaki państwowe

Jedne z najważniejszych znaków suwerenności Rzeczypospolitej, jakimi są chorągwie, należą do zabytków najbardziej nietrwałych. Ich delikatna materia łatwo ulegała destrukcji, dlatego stan zachowania pojedynczych ocalałych okazów pozostawia wiele do życzenia.

Wśród nich wyróżnia się najstarsza dotrwała w oryginale staropolska chorągiew wykonana na koronację Katarzyny, trzeciej żony Zygmunta Augusta, celebrowaną w Krakowie 30 lipca 1553 roku.

To jeden z najcenniejszych reliktów historycznego Skarbca Koronnego, odnotowywany w lustracjach aż do końca jego istnienia. Chorągiew pełniła funkcję insygnialną w ceremoniale państwowym (koronacje, hołdy lenne, pogrzeby władców). Charakteryzuje się wybitnymi walorami malarskimi, co przy niezwykłej skali zabytku czyni z niej jedno z ważniejszych artystycznych świadectw potęgi ostatnich Jagiellonów.

Trofea i znaki chwały wojennej

Zamek Królewski na Wawelu posiada najcenniejszy zbiór pamiątek historycznych związanych z chwałą polskiego oręża, przede wszystkim z wieków XVI i XVII, okazy ze zbrojowni Jagiellonów i Wazów, doborowy zestaw militariów o udokumentowanej metryce, w tym trofea z bitwy pod Wiedniem (1683), a przede wszystkim zabytki uratowane przez Tadeusza Czackiego w 1796 roku po rozgrabieniu Skarbca Koronnego przez Prusaków.

Odznaki zaszczytne króla Jana III Sobieskiego

Osoba Jana III Sobieskiego jest w polskiej tradycji symbolem chwały i potęgi militarnej dawnej Rzeczypospolitej. Sławę przyniosły mu nie tylko spektakularne zwycięstwa nad Turkami, począwszy od bitwy pod Chocimiem w 1673 po pamiętną wiktorię wiedeńską 1683 roku. Jako znakomity polityk i dyplomata był też architektem i partnerem ważnych międzynarodowych sojuszy. Odbudował pozycję Polski w Europie, a także wzmocnił struktury wewnętrzne państwa i jego obronność, które zostały zniszczone w dobie szwedzkiego potopu.

Wyrazem uznania dla jego autorytetu, sukcesów militarnych i dyplomatycznych były najwyższe odznaki zaszczytne, które przyznali mu monarcha francuski Ludwik XIV (płaszcz kawalera Orderu Świętego Ducha) oraz papież Innocenty XI (miecz i kapelusz poświęcany). To arcydzieła europejskiego baroku i najcenniejsze zachowane pamiątki po jednym z najwybitniejszych władców Polski.

Królewskie klejnoty

Dramatyczne losy Rzeczypospolitej Obojga Narodów, która zniknęła z mapy Europy w 1795 roku, sprawiły, że zniszczeniu uległy nie tylko królewskie, ale też arystokratyczne rezydencje. Ich zbytek i różnorodność wyposażenia znamy dziś z wyrywkowo zachowanych opisów, inwentarzy i pojedynczych zabytków rozsianych po całym świecie.

Najznamienitsze rody wskutek kolejnych wojen, zmian granic i innych losowych perturbacji często traciły zasoby zbierane przez wiele pokoleń. W niespokojnych czasach dwóch ostatnich stuleci wielokrotnie grabiono nie tylko pałace, dwory i kamienice, ale nawet królewskie pochówki.

Dlatego staropolskie klejnoty dotrwały przede wszystkim jako wota w świątyniach, a zbiory muzealne mogą się poszczycić jedynie niewielką liczbą dzieł jubilerskich. Kolekcja Zamku Królewskiego na Wawelu należy do najzasobniejszych w Polsce i znajdują się w niej takie unikaty jak romańskie złote precjoza znalezione na terenie wawelskiej rezydencji książęcej i królewskiej, monarsze dary z wieków XVI i XVII oraz kilka arcydzieł europejskiego jubilerstwa doby renesansu i manieryzmu.

„Srebrno-złoty skarb”

Głównym elementem budującym narrację i atmosferę tej sali jest wyeksponowanie pośrodku zbioru kufli oraz innych srebrnych i złotych naczyń. Ich ustawienie na stole w jednoznaczny, ale twórczy sposób nawiązuje do rzędu stołów skarbcowych, na których stawiano kosztowności w historycznym Skarbcu Koronnym. Najcenniejsza w Polsce kolekcja paradnych sreber kredensowych, zarówno polskich (Gdańsk, Toruń, Wilno), jak i z najważniejszych europejskich ośrodków złotniczych (Augsburg, Hamburg, Norymberga, Berlin), ma przywoływać królewskie bogactwo z czasów świetności Rzeczypospolitej.

Uzupełnieniem znakomitej kolekcji naczyń zdobionych numizmatami jest niewielki zbiór polskich lub z Polską związanych medali i złotych monet, w którym znalazło się kilka wyjątkowych okazów. Nagrodowy oraz upominkowy charakter mają staropolskie ordery – to jeden z najcenniejszych zbiorów tego rodzaju, zawierający egzemplarze unikatowe w skali światowej.

Miecz koronacyjny królów polskich zwany Szczerbcem

Szczerbiec należy do elitarnej grupy średniowiecznych mieczy mających najwyższe walory artystyczne, historyczne i symboliczne. Pozostaje świadkiem niemal wszystkich koronacji królów polskich od Władysława Łokietka (1320) do Stanisława Augusta (1764), w czasie których pełnił ważną funkcję ceremonialną. Obecnie Szczerbiec jest najcenniejszą polską pamiątką historyczną. W 1928 roku włączony do wawelskiej kolekcji muzealnej, jako jeden z nielicznych przedmiotów ocalałych ze staropolskiego Skarbca Koronnego, powrócił do swojego pierwotnego, historycznego miejsca przechowywania - gotyckiego pomieszczenia z końca wieku XIV nazywanego salą Jadwigi i Jagiełły.

Kunstkamera

Ostatnia sala na trasie zwiedzania Skarbca Koronnego mieści się w wieży Zygmunta III Wazy. Nawiązuje do kunstkamery, czyli gabinetu sztuki i osobliwości, która niewątpliwie istniała na Wawelu za czasów tego monarchy – na przełomie wieków XVI i XVII. Poczesne miejsce zajęła tu szachownica ofiarowana królowi, a inne niezwykłe i czasami osobliwe dzieła specjalnie zaaranżowano właśnie w układzie szachownicowym.

Wśród nich zwraca uwagę wykonana ze srebra złoconego figura lwa z koroną na głowie służąca jako zatyczka luksusowego naczynia uciesznego – ozdoby kunstkamery, a jednocześnie pucharu toastowego. Tego rodzaju kosztowne wyroby małej plastyki złotniczej, w tym przypadku augsburskiej, należały do szczególnie poszukiwanych u schyłku XVI i w XVII stuleciu, a ich twórcy cieszyli się zasłużoną renomą.