Siedzibą Muzeum jest zabytkowe kolegium pojezuickie wzniesione w latach 1695 - ok. 1740. Kolegium wchodzi w skład zespołu zabudowań usytuowanych na południowy - zachód od rynku miejskiego. Trzy skrzydła budynku wraz z przyległym kościołem pod wezwaniem św. Franciszka Ksawerego tworzą czworobok z wewnętrznym wirydarzem pośrodku. Dostęp do wirydarza umożliwia brama przejazdowa usytuowana w elewacji frontowej wschodniego skrzydła kolegium. W narożu północno - zachodnim, przy kościele od strony ulicy, skrzydło zachodnie sąsiaduje przez mały dziedzińczyk z niewielkim pałacem biskupim, zamieszkałym obecnie przez siostry zakonne. Fasady frontowe kolegium i kościoła zwrócone są w stronę wschodnią, gdzie znajduje się obszerny plac wygrodzony od ulicy płotem o żeliwnych przęsłach. Po przeciwnej stronie placu, w miejscu dawnej katedry, ustawiona jest nowa plebania, budynek dawnego seminarium duchownego i wikariat. Skrzydła kolegium mają różną długość a fasada frontowa i skrzydło północno-zachodnie zakończone są pawilonami wysuniętymi poza ściany skrzydła środkowego.

Zbiory

Historia

Zbiory liczą ponad 2 tysiące eksponatów. Dużą grupę stanowią archiwalia z XVII - XX w. (zarówno urzędowe, jak i prywatne). Wśród zgromadzonych starodruków znajdują się pozostałości księgozbiorów zakonnych augustianów i jezuitów z XVI-XVIII wieku. Muzeum posiada kolekcję sztandarów szkół, organizacji społecznych i politycznych. W zbiorach znajdują się również eksponaty związane z Powstaniem Styczniowym, I i II wojną światową oraz okresem PRL-u (jak np. zbiór polskich orłów wojskowych). Wśród militariów przeważają szable i bagnety (XIX-XX w.)

Archeologia

Najstarsze stanowiska archeologiczne z okolic miasta sięgają schyłkowego paleolitu (około 12 000 do 7 900 l. p.n.e.) z terenu samego miasta wczesnego neolitu (około 5 000 l. p.n.e. - zabytki kultury ceramiki wstęgowej rytej). Zbiory działu liczą ponad 1 000 eksponatów i pochodzą w zdecydowanej większości ze znalezisk luźnych. Do niewątpliwie najciekawszych należą; figurka "uszebti" pochodzenia egipskiego znaleziona w okolicach Turobina, skarb krzemiennych noży kłośników czy skrzynkowy grób kultury amfor kulistych (2 500 - 2 000 l.p.n.e.) z Łopiennika Dolnego.

Interesujące zabytki dotyczą okresu wpływów rzymskich (połowa II w. p.n.e. - połowa V w.n.e.). Są to pojedyncze monety rzymskie i "barbaryzowane", skarb denarów rzymskich z Romanowa i wyposażenie grobu wojownika ze Żdżannego. Z nieznanej liczby monet do zbiorów trafiło 574 denary wraz z naczyniem, w którym skarb był zdeponowany. Wszystkie monety wybite zostały w mennicy rzymskiej w latach 112/113 - 195/195 n.e., obejmują panowania od Trajana do Septimiusza Sewera. Wśród monet jest wiele rzadkości numizmatycznych. Rozwijająca się archeologia nowożytna dostarcza licznych obiektów z okresu XIV-XIX w. świadczących o poziomie życia w mieście, uprawianych rzemiosłach czy urządzeniach komunalnych.

Numizmatyka

Zbiory numizmatyczne liczą ponad 3 000 eksponatów. Obejmują one monety polskie i obce X - XX w oraz banknoty polskie i obce 1794 - I poł. XX w. Najlepiej w zbiorze reprezentowany jest okres dukatowo-talarowy, w tym liczne rzadkości m.in. dukaty Stefana Batorego, Jana Kazimierza i Jana III Sobieskiego. Równie ciekawie reprezentowany jest okres pieniądza papierowego i metalowego przez monety Królestwa Polskiego czy Rządu Narodowego z 1831 r. Wśród monet z okresu międzywojennego znajdują się pamiątkowe monety złote z 1925 r. Zbiory uzupełnia komplet monet próbnych i obiegowych z lat 1948 - 1998. W grupie odznak i odznaczeń dominują odznaki pułkowe z lat 1918 - 1939 oraz odznaczenia wojskowe i cywilne XIX - XX w.

Sztuka dawna i sakralna

Sztuka dawna - W zbiorze liczącym ponad 1 000 eksponatów na szczególną uwagę zasługują portrety osobistości związanych z miastem m.in. fundatorów i dobrodziejów kościoła i kolegium jezuickiego, przedstawicieli rodu Potockich. Kilka egzemplarzy portretów trumiennych reprezentuje malarstwo sarmackie. Zbiór kafli, ceramiki oraz detali architektonicznych z XVI - XVIII w. Pozyskany z zamku w Krupem, zamku krasnostawskiego i miasta daje bogaty przegląd sztuki użytkowej tamtego okresu. Znaczną część kolekcji stanowią obiekty z zakresu meblarstwa XVIII - pocz. XX w. Meble ukazują zmieniające się style, różne techniki i poziomy wykonania. Bogato reprezentowane jest złotnictwo polskie i obce XVIII - pocz. XX w.  

Wysoki poziom artystyczny prezentują wyroby znanych artystów i firm m.in. J. Bandaua, J. Różańskiego, K. Lilpopa, K.F. Malcza, J. Frageta. Wyroby z porcelany upowszechnione w XVIII i XIX w. dają przegląd znanych wytwórni europejskich i polskich - Miśnia, Berlin, Wiedeń, Korzec, Baranówka. Niezwykle wysoki poziom artystyczny jaki osiągnęły wyroby ze szkła w okresie secesji prezentują dzieła wybitnych artystów francuskich E. Galle i R. Lalique'a. Zbiór grafiki liczący 360 pozycji obejmuje głównie prace Antoniego Oleszczyńskigo (1794 - 1879) artysty urodzonego w Krasnymstawie oraz innych wybitnych grafików działających w XVIII - XIX w.  

Sztuka sakralna - Zbiór opiera się głównie na depozycie par. rzym.-kat. pw. św. Franciszka Ksawerego w Krasnymstawie. Pozyskane obiekty są integralnie związane z kościołem i kolegium budowlami dawniej jezuickimi. Wśród obiektów znalazły się naczynia i szaty liturgiczne, rzeźby, wota i "sukienki" z obrazów. Obiekty pochodzą z II poł. XVII i XVIII w. Wśród wyrobów złotniczych na szczególną uwagę zasługuje kielich mszalny z 1667 r. Autorstwa Andrzeja Mackensena I złotnika gdańskiego.

Etnografia

Zbiory działu liczą 1 500 eksponatów, ukazujących kulturę materialną duchową i społeczną wsi krasnostawskiej w okresie II poł. XIX - I poł. XX w. Nieliczne najstarsze zabytki z przełomu XVIII/XIX w. stanowią rzeźby o charakterze barokowo-ludowym. Około 10 % zbiorów to obiekty z XIX w., pozostałe z XX w.

W zakresie kultury materialnej zbiory obejmują; rybołówstwo, hodowlę, przygotowywanie i przechowywanie pożywienia, obróbkę drewna, plecionkarstwo, kowalstwo w tym kowalstwo artystyczne, garncarstwo, tkactwo w tym narzędzia tkackie oraz tkaniny i ubiory, sprzęty i meble, sprzęty związane z zabiegami o czystość, oświetlenie. Zbiory w zakresie kultury duchowej obejmują; rzeźbę, malarstwo i wyklejankę, wycinanki, pająki i sztuczne kwiaty oraz miary i wagi. Materialnym wyrazem kultury społecznej są; eksponaty związane ze świętami Bożego Narodzenia i Wielkanocy oraz dożynkami.

Chmielarstwo i piwowarstwo

Niewielki zbiór liczący około 100 pozycji zgromadzono w związku z dożynkami chmielowymi pn. "Krasnostawskie chmielaki" jakie odbywają się w mieście od 1971 r. Zbiory obejmują zarówno stare kufle i naczynia służące do picia i przechowywania piwa jak i wyroby pamiątkarskie związane z "chmielakami". 

Siedziba

Zakon jezuitów sprowadzony został do Polski w 1564 r. przez biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza. Jezuici mający początkowo w swoim zakonie niewielu ludzi zamierzali założyć tylko kilka ośrodków w różnych regionach kraju. Ostatecznie o lokalizacji domów zakonnych zdecydowali fundatorzy, którzy sprowadzali Jezuitów do miast leżących w obrębie ich dóbr. Do Krasnegostawu Jezuici sprowadzeni zostali z inicjatywy biskupa chełmskiego, Stanisława Święcickiego, z działającego od XVI w. kolegium lubelskiego. Pierwszych czterech zakonników z superiorem przybyło do Krasnegostawu w 1685 r. i zamieszkało na wikarówce wykonując posługi duszpasterskie w kościele katedralnym.  

Placówka krasnostawska początkowo miała charakter rezydencji zależnej od lubelskiego kolegium. Oficjalna instalacja Jezuitów w Krasnymstawie nastąpiła w 1691 r. W roku 1692 superior O. Reut wyznaczył wraz z kapitułą plac przy katedrze pod budowę większej rezydencji. Plac jednak okazał się za mały a na kupienie sąsiednich działek należących do miasta Jezuitom brakowało pieniędzy. W 1693 r. zakonnicy pozyskali nowych fundatorów budowy rezydencji (Feliksa i Krystynę z Lubomirskich Potockich, Mariannę z Liniewskich Gołuchowską, Annę z Gnińskich Zamojską oraz Teresę z Potockich Zamojską) i na wykupionych terenach na wiosnę rozpoczęto prace budowlane.  

Podczas budowy nastąpiły jednak nieprzewidziane okoliczności i prace wstrzymano na rok, w którego czasie procesowano się z zakonem Augustianów i wrogo nastawioną kapitułą. Ostatecznie 5 stycznia 1694 r. pomimo sprzeciwu kapituły, biskup wystawił zupełny akt fundacyjny potwierdzający poprzednie nadania i nowe sumy lokowane na różnych dobrach. Uregulowało to ostatecznie sytuację materialną i prawną zakonu i umożliwiło kontynuowanie rozpoczętych inwestycji. W 1695 r. do większego budynku (o murowanych fundamentach i wyższych kondygnacjach drewnianych) wystawionego wcześniej, dostawiono dwa mniejsze, w tym jeden z bramą i dwoma pokojami, a drugi z refektarzem, przedsionkiem i kuchnią. Następnie wszystkie budynki połączono wspólnym korytarzem.  

W 1697 roku obok kontynuacji prac wykończeniowych związanych z rezydencją przystąpiono do budowy kościoła. Inwestycję, z większymi lub mniejszymi problemami, prowadzono do roku 1704, kiedy to, podczas wielkiej wojny północnej, Krasnystaw został zajęty przez wojska pod dowództwem gen. Stenbocka. Prace budowlane w ciągu następnych lat wojny i buntów nie były prowadzone. Częste przemarsze wojsk saskich, moskiewskich i szwedzkich wyniszczyły miasto a w 1707 r. pożar zniszczył całą rezydencję i kaplicę domową, a także dach kościoła.  

W 1708 r. położony został kamień węgielny pod nowe kolegium (tym razem w całości murowane) i rozpoczęto prace budowlane. W kolejnych latach prace prowadzone były niewielkimi etapami. Dopiero po ustaniu wojen i grabieży w 1717 r. do prac remontowych i budowlanych przy rezydencji i szkołach przystąpiono z większa intensywnością. W 1720 r. dotychczasową rezydencję podniesiono do rangi kolegium. Większy dom zakonny, jakim było kolegium, mógł prowadzić wyższą szkołę publiczną bądź kształcić kleryków. W 1721 r. Jezuici weszli w posiadanie przylegającego do kolegium placu i rozpoczęli starania o częściowe wyburzenie murów miejskich i rozbudowę zachodniego skrzydła kolegium. Mimo sprzeciwu rady miejskiej, dzięki zabiegom Potockich, Jezuitom udało się uzyskać specjalny przywilej królewski zezwalający na zburzenie części murów i dokończenie budowy.  

Krasnostawskie kolegium zakończyło działalność w roku 1773. Breve papieża Klemensa IV z dnia 21 lipca zlikwidowało w tym roku zakon Jezuitów a po kasacie zakonu wszystkie jego placówki przeszły na własność Skarbu Państwa. Decyzją sejmu z dnia 27 września 1773 r. wszystkie dobra jezuickie miały być przeznaczone na kształcenie i wychowanie młodzieży.  

Po przejęciu gmachu kolegium przez Komisję Edukacji Narodowej założono w nim trzyklasową szkołę, w której początkowo uczyli również dawni zakonnicy jezuiccy. Kościół zaś w 1776 r. zamieniony został na katedralny i przejęty przez biskupa chełmskiego. W 1780 r. w wyniku kłopotów finansowych władze KEN przekazały budynki pojezuickie biskupowi chełmskiemu, który w roku następnym scedował wszystkie prawa własnościowe na kapitułę. Sobie zostawił jedynie dwa domy murowane, z których jeden stojący tuż przy kościele nazywany jest odtąd pałacykiem biskupim. W budynku kolegium zamieszkało osiemnastu prałatów i kanoników. Pozostałe pomieszczenia zajęte były na Szkołę Parafialną.  

W 1811 roku władze wojskowe w dawnym kolegium ulokowały szpital wojskowy - lazaret. W 1824 r. oprócz szpitala w budynku mieściły się też mieszkania lekarzy wojskowych i pułkownika. W latach kolejnych trwały intensywne prace remontowe. Po przejęciu w 1837 r. gmachu na własność Rządu wojsko przystąpiło do gruntownego remontu dachu. W 1902 r. w skrzydle zachodnim wybuchł pożar uszkadzając dawną salę biblioteczną. Musiano w związku z tym wymienić nad nią cały strop.  

W okresie międzywojennym (1918-1939) w skrzydle zachodnim kolegium mieściło się kino, resztę obiektu zamieszkiwały rodziny wojskowych.  

Po drugiej wojnie światowej do budynku dawnego kolegium wprowadzono urzędy miejskie, utworzono mieszkania i magazyny żywnościowe a od 1958 roku część piętra w skrzydle środkowym i sala biblioteczna przystosowane zostały do celów muzealnych.

W budynku kolegium pojezuickiego swoją siedzibę mają:   

• Muzeum Regionalne, które zajmuje skrzydło zachodnie, pawilon płd.-zach., część skrzydła południowego i podziemia pod obiektem, 
• Powiatowa Biblioteka Publiczna, która zajmuje część skrzydła wschodniego, 
• Młodzieżowy Dom Kultury, który użytkuje część skrzydła południowego, pawilon, pawilon płd.-wschodni., i część skrzydła wschodniego. 

www.muzeumkrasnystaw.pl